Της Ελευθερίας Κουράση,
Στη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης, πριν από τη δημιουργία του Ελληνικού Κράτους, άρχισαν να σχηματίζονται πολιτικές αντιλήψεις, οι οποίες εξέφραζαν και εκφράζονταν μέσα από τις διαφορετικές κοινωνικές ομάδες. Δεν άργησαν, λοιπόν, να κάνουν την εμφάνισή τους τα πρώτα ελληνικά κόμματα κατά τη Γ’ Εθνοσυνέλευση, η οποία πραγματοποιήθηκε στην Επίδαυρο το 1826. Οι επαναστατημένοι Έλληνες, μπροστά στη μεγάλη απειλή του Ιμπραήμ εναπόθεσαν τις ελπίδες τους για απελευθέρωση, στις Μεγάλες Δυνάμεις της εποχής. Γι’ αυτό, τα τρία πρώτα κόμματα ονομάστηκαν αγγλικό, γαλλικό και ρωσικό, με το καθένα να εκφράζει ιδεολογία και στάση ανάλογες της Δύναμης που εκπροσωπούσε.
Το αγγλικό κόμμα, με αρχηγό τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, προσέλκυε λόγιους, εμπόρους, στρατιωτικούς και γενικότερα, άτομα που είχαν διαμείνει ή σπουδάσει στη Δυτική Ευρώπη και οι οποίοι διακατέχονταν από εθνικιστικές και δημοκρατικές ιδέες. Ήταν κυρίως Φαναριώτες και νησιώτες, με τους Πελοποννησίους να μην δείχνουν ιδιαίτερη προτίμηση σε αυτό το κόμμα. Οι οπαδοί του υποστήριζαν πως η Αγγλία είναι η μόνη δύναμη, η οποία θα βοηθούσε το ελληνικό κράτος να συσταθεί με ασφαλή σύνορα, ικανοποιώντας τις εδαφικές διεκδικήσεις της Ελλάδας.
Αυτονόητο, επίσης, είναι πως η Βρετανία αποτελούσε το πρότυπο για την εσωτερική πολιτική κατάσταση της χώρας. Ως θεμελιώδεις αρχές του πολιτικού συστήματος, θεωρήθηκαν το κοινοβουλευτικό αντιπροσωπευτικό σύστημα και η διάκριση των εξουσιών. Ο Μαυροκορδάτος επιζητούσε εσωτερικές μεταρρυθμίσεις, όπως ανεξαρτησία της δικαιοσύνης, ελευθερία του Τύπου, αυτοκέφαλη Ελληνική Εκκλησία, συγκρότηση Εθνικού Στρατού και αργότερα, γραπτό Σύνταγμα. Σε γενικά πλαίσια, το αγγλικό κόμμα ακολούθησε την άσκηση μετριοπαθούς πολιτικής για την επίτευξη των στόχων του.
Το γαλλικό κόμμα, υπό την ηγεσία του Ιωάννη Κωλέττη υποστηρίχθηκε από ακτήμονες, μικροϊδιοκτήτες γης και αγωνιστές που πολεμούσαν στην Επανάσταση, όπως κλέφτες και αρματολούς. Κοινά στοιχεία που τους συνέδεαν ήταν η πολεμική διάθεση, η υπερεκτίμηση των δυνάμεων τους, καθώς και η έλλειψη ικανότητας για διπλωματικούς ελιγμούς. Επιζητούσαν την υλική αποκατάσταση, όσων αγωνίστηκαν υπέρ της ελευθερίας μετά το τέλος του πολέμου. Όσον αφορά όμως την εσωτερική πολιτική, το πρόγραμμα του γαλλικού κόμματος δεν ήταν τόσο σαφές. Την περίοδο της Βαυαροκρατίας, ήταν το κόμμα που αντιτάχθηκε κατά της ένταξης Βαυαρών μισθοφόρων στον ελληνικό στρατό, απαιτώντας την αντικατάστασή τους με Έλληνες.
Το 1844, ο Ιωάννης Κωλέττης, στην Εθνοσυνέλευση για τη δημιουργία συντάγματος, εισήγαγε στην πολιτική σκηνή τη Μεγάλη Ιδέα, σύμφωνα με την οποία, το πιο σημαντικό μέρος του ελληνισμού βρισκόταν υπό οθωμανική κατοχή και όλες οι δυνάμεις του κράτους έπρεπε να ενωθούν για την απελευθέρωση αυτών των εδαφών. Λόγω αυτού του αλυτρωτισμού που κυριαρχούσε στην πολιτική του, το γαλλικό κόμμα χαρακτηρίσθηκε και ως «εθνικό». Η Γαλλία αποτελούσε για τους οπαδούς του κόμματος, πρότυπο για την ανάπτυξη της Ελλάδος και πίστευαν ότι μόνο εκείνη η δύναμη ήταν ικανή να βοηθήσει το κράτος, χωρίς να αναμειγνύεται πολύ στις υποθέσεις της Ανατολικής Μεσογείου.
Το ρωσικό ήταν το μόνο κόμμα, που εμφάνιζε σταθερότητα στις πολιτικές του θέσεις. Κύριο γνώρισμά του ήταν η συντηρητική στάση του και η πεποίθηση ότι το θεμέλιο της κοινωνικής τάξης ήταν η θρησκεία. Επειδή ένιωθε ότι η Εκκλησία ήταν μονίμως υπό απειλή, πολέμησε κατά του κοσμοπολιτισμού, αρνήθηκε τις διδαχές του Διαφωτισμού και συνολικά όλη τη δυτική παιδεία, εκδηλώνοντας με αυτόν τον τρόπο, ένα είδος ξενοφοβίας. Για να προσεγγίσει και να προσελκύσει οπαδούς, επικαλούταν συχνά το θρησκευτικό αίσθημα των Ελλήνων. Θερμοί υποστηρικτές του ρωσικού κόμματος αποτέλεσαν άτομα, που υπέστησαν πολλές κακουχίες, είτε κατά την Επανάσταση είτε στη διάρκεια των εμφυλίων πολέμων. Ακτήμονες, μικροϊδιοκτήτες γης, αγωνιστές και χαμηλόβαθμοι αξιωματικοί, μοναχοί και δημόσιοι υπάλληλοι που είχαν διοριστεί από τον Καποδίστρια και μετά την δολοφονία του είχαν απολυθεί, αποτέλεσαν τους υποστηρικτές του.
Τον πολιτικό αυτό σχηματισμό στήριξαν και οι γνωστές φυσιογνωμίες του Αγώνα, Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, Κωνσταντίνος Κανάρης, Κίτσος Τζαβέλας, Κωνσταντίνος Οικονόμου και Γενναίος Κολοκοτρώνης. Αρχηγός της παράταξης υπήρξε ο Ανδρέας Μεταξάς. Η Ρωσία ήταν πολύ δημοφιλής στους Έλληνες, καθώς ήταν η μοναδική μεγάλη δύναμη με ορθόδοξο χριστιανικό δόγμα. Επί Βαυαροκρατίας, οι «ναπαίοι» (οπαδοί ρωσικού κόμματος) είχαν αντιδράσει έντονα στο ψήφισμα της αντιβασιλείας, σχετικά με το αυτοκέφαλο της Ελληνικής Εκκλησίας. Θεωρούσαν ότι η υποταγή της Εκκλησίας της Ελλάδος στο Οικουμενικό Πατριαρχείο θα επέτρεπε στη Ρωσία να επεμβαίνει και να προστατεύει τους ορθόδοξους πληθυσμούς.
Τα τρία κόμματα δεν είχαν καλή οργάνωση, ούτε ξεκάθαρους σκοπούς και σαφή πολιτικά προγράμματα. Παρά τις μεγάλες διαφορές που τα χώριζαν, οι απόψεις τους συνέκλιναν σε ορισμένα ζητήματα, όπως τα οικονομικά. Συμφωνούσαν στο γεγονός, ότι η ελληνική οικονομία πρέπει να βασιστεί στο εμπόριο, τη ναυτιλία, τη γεωργία και τη βιοτεχνική παραγωγή. Ακόμη, θεωρούσαν σημαντική την πρόοδο των δημοσίων έργων, την επιβολή δασμών και φόρων, την ίδρυση της Εθνικής Τράπεζας και την προστασία των παραθαλάσσιων περιοχών από πειρατικές επιθέσεις.
Στα απομνημονεύματα των δύο μεγάλων ηρώων, Κολοκοτρώνη και Μακρυγιάννη, αμφισβητούνται έντονα οι «αγαθές» προθέσεις των ηγετών των ξενικών κομμάτων. Κατηγορούνται και οι τρεις, ότι ενεργούσαν με βάση τις βλέψεις των ξένων δυνάμεων, που συνήθως ήταν αντίθετες των εθνικών συμφερόντων. Επίσης, κατά τη διάρκεια της Επανάστασης, ενώ οι Έλληνες έπρεπε να ήταν ενωμένοι απέναντι στους Οθωμανούς, τα ξενικά κόμματα τους χώριζαν σε φατρίες, τους δίχαζαν και τους αποπροσανατόλιζαν από τον κύριο στόχο, που δεν ήταν άλλος από την απελευθέρωση.
Καίριος ήταν αναμφισβήτητα, ο ρόλος των ξενικών κομμάτων στην Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου του 1843, καθώς η πολιτική τους δράση υπήρξε καταλυτική για τη διαμόρφωση των πολιτικών πραγμάτων. Και τα τρία κόμματα τάχθηκαν υπέρ της δημιουργίας Συντάγματος. Ακόμα και το ρωσικό, που αρχικά αποδοκίμαζε το Σύνταγμα, συνειδητοποίησε έπειτα, πως ήταν ο μοναδικός τρόπος για να περιοριστεί η απόλυτη εξουσία του βασιλιά. Οι τρεις ηγέτες διαπίστωσαν από κοινού, την ανάγκη για συνταγματική κατοχύρωση ορισμένων θεμελιωδών δικαιωμάτων, με σκοπό να προστατευθούν από την κρατική αυθαιρεσία. Μερικά από τα δικαιώματα που κατοχυρώθηκαν στο Σύνταγμα του 1844, ήταν η απαγόρευση της δουλείας, η ισότητα απέναντι στο νόμο, η δωρεάν εκπαίδευση, ελευθερία γνώμης και τύπου, προστασία της ιδιοκτησίας και το απαραβίαστο του οικογενειακού ασύλου. Επίσης, καταργήθηκαν οι τίτλοι ευγενείας και καθιερώθηκε το δικαίωμα της καθολικής ψηφοφορίας για τους άντρες, που αποτέλεσε παγκόσμια καινοτομία.
Τα ξενικά κόμματα αν και αποτελούσαν αναγκαιότητα της εποχής και ικανοποιούσαν τα αιτήματα των ανθρώπων, μετά το 1844, άρχισαν να παρακμάζουν. Το ρωσικό κόμμα, έχοντας ικανοποιήσει όλα του τα αιτήματα σχετικά με την Ορθοδοξία, δεν έδειξε ενδιαφέρον για τα πιο επίκαιρα θέματα και έχασε την δυναμική του. Εξαφανίστηκε οριστικά από το πολιτικό πεδίο μετά την ήττα της Ρωσίας στον Κριμαϊκό πόλεμο, η οποία φάνηκε μοιραία για το διεθνές της κύρος. Το γαλλικό κόμμα, μετά το θάνατο του αρχηγού του, Ιωάννη Κωλέττη, υπέστη μεγάλη κρίση λόγω της διαμάχης που επικράτησε για την ανάδειξη νέου ηγέτη. Τέλος, το αγγλικό κόμμα κλόνισε ανεπανόρθωτα την εμπιστοσύνη των οπαδών του, εξαιτίας του ναυτικού αποκλεισμού της Ελλάδας από τον αγγλικό στόλο.
Τα ξενικά κόμματα της επαναστατικής και μετέπειτα εποχής, πρέπει να επισημανθεί ότι δεν μπορούν να χαρακτηριστούν με σημερινούς όρους, όπως δεξιά-αριστερά, προοδευτικά-συντηρητικά. Αποτέλεσαν τους πρώτους πολιτικούς σχηματισμούς στην Ελλάδα που έπαιξαν σημαντικό ρόλο, άλλοτε θετικό και άλλοτε αρνητικό, στη δύσκολη περίοδο της σύστασης του κράτους. Τα κόμματα αυτά, που τόσο ήταν επηρεασμένα από την επαναστατική περίοδο, διαδέχθηκε μια νέα γενιά Ελλήνων με εντελώς διαφορετική νοοτροπία και βιώματα, η οποία ασκούσε έντονη κριτική στο παρελθόν και διψούσε για τον εκσυγχρονισμό του πολιτικού, και όχι μόνο, χώρου.
Βιβλιογραφία
- Σ. Μελά (1957), Ο Γέρος του Μοριά. (4η Έκδ.) Αθήνα: Εκδ. Μπίρη.
- Συλλογικό Έργο (1977) Στρ. Μακρυγιάννη Απομνημονεύματα – Απάνθισμα μελετημάτων. Εκδόσεις Μπάυρον
- Τ. Βουρνάς (1998), Ιστορία της Νεώτερης Ελλάδας Τόμος Α΄. (2η Έκδ.) Αθήνα: Εκδ. Πατάκη
- Συλλογικό Έργο (2010) National Geographic Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Κ. Παπαρηγόπουλου – Συμπλήρωση 19ου αι. υπό Ε. Κυριακίδη Τόμος 21ος. (Επιμ. Μ. Αλεξίου) Αθήνα: Εκδ. 4π
- Γ. Τσερεβελάκης (s.d.) Ξένες Επεμβάσεις στην Ελλάδα – Από τον Καποδίστρια έως τη Χούντα Αθήνα: Εκδ. Περισκόπιο
