Του Κωνσταντίνου Βασιλείου,
Μετά την ήττα του Ναπολέοντα και την εξορία που του υποβλήθηκε στη νήσο Έλβα, τον Απρίλιο του 1814, η Γηραιά Ήπειρος έπαψε πλέον να αποτελεί πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη φιλελεύθερων ιδεών. Η Ιερά Συμμαχία, καθώς και η Παλινόρθωση, την οποία επέφερε, ενίσχυσαν το θεσμό της Μοναρχίας και μεριμνούσαν για την αποφυγή οποιασδήποτε επαναστατικής ενέργειας στην Ευρώπη. Υπό αυτήν την έννοια, οι μυστικές οργανώσεις αποτελούσαν το μοναδικό καταφύγιο για τους οπαδούς φιλελεύθερων και επαναστατικών ιδεών, οι οποίες βέβαια, διώκονταν συνεχώς από τις εκάστοτε αρχές.
Τέτοιου είδους οργάνωση υπήρξε και η Φιλική Εταιρεία, που δημιουργήθηκε στην Οδησσό, πόλη της Ρωσίας. Η Οδησσός, των αρχών του 19ου αιώνα, αποτελούσε ένα σημαντικό λιμάνι της εποχής, ιδιαίτερα ανθηρή οικονομικά, με έντονο το στοιχείο της ελληνικής παρουσίας και παιδείας. Σε αυτήν την πόλη, έμελλε να βρεθούν τρεις Έλληνες της αστικής τάξης, της τάξης των «λογιστών και των εμπόρων», που τους ένωνε το κοινό όραμα για την ελευθερία της πατρίδας τους.
Πριν την ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας, υπήρχαν κι άλλες μυστικές οργανώσεις, όπως για παράδειγμα η Φιλόμουσος Εταιρεία, που διέδιδαν παρόμοιες ιδέες μεταξύ του ελληνικού λαού. Ωστόσο, η ειδοποιός διαφορά των οργανώσεων αυτών με τη Φιλική Εταιρεία, αποτελεί το γεγονός ότι οι πρώτες, σε αντίθεση με τους Φιλικούς, υποστήριζαν, ότι το ελληνικό έθνος δεν θα ήταν έτοιμο για την ελευθερία του πριν να αποκτήσει τη δέουσα μόρφωση και διαπαιδαγώγηση. Για το Νικόλαο Σκουφά, τον Εμμανουήλ Ξάνθο και τον Αθανάσιο Τσακάλωφ οι συνθήκες για την εθνική ανεξαρτησία των Ελλήνων είχαν πλέον ωριμάσει. Εξάλλου, σύμφωνα πάντα με τις απόψεις των ιδρυτών της Φιλικής Εταιρείας, στα πλαίσια της οθωμανικής τυραννίας, θα ήταν αδύνατο για τους Έλληνες να “φωτιστούν”.
Η «Εταιρεία των Φιλικών», όπως ήταν και η αρχική ονομασία της, ιδρύεται στις 14 Σεπτεμβρίου του 1814. Η Εταιρεία σχεδιάστηκε αρχικά, ως αυστηρά συνωμοτική οργάνωση επίλεκτων, που απευθύνονταν σε Έλληνες πατριώτες, προερχόμενους είτε από τον ελλαδικό χώρο, είτε από ομογενείς του εξωτερικού. Στους κόλπους της Φιλικής Εταιρείας δεν γίνονταν δεκτοί οι αλλοεθνείς, αλλά και οι γυναίκες, εκτός κάποιων ελάχιστων εξαιρέσεων. Χαρακτηριστικά, έως τα μέσα του 1817, οι Φιλικοί απαριθμούσαν μόλις 30 μέλη, κυρίως ομογενών της Ρωσίας και της Μολδοβλαχίας.
Ωστόσο, τα επόμενα χρόνια, η αύξηση των μελών ήταν ραγδαία, καθώς έφταναν τα 3.000 και πλέον μέλη, με τους περισσότερους αρχιερείς και πρόκριτους της Πελοποννήσου και των νησιών του Αιγαίου και του Ιονίου να έχουν ήδη μυηθεί. Από την άλλη πλευρά, η μύηση κάποιου νέου μέλους στη Φιλική Εταιρεία δεν ήταν μια τόσο απλή διαδικασία. Στην κατώτερη βαθμίδα ιεραρχίας βρίσκονταν οι “βλάμηδες” ή “αδελφοποιητοί”, οι οποίοι αποτελούνταν από αγράμματους ραγιάδες, ενώ λίγο πιο ψηλά βρίσκονταν οι “συστημένοι”, οι οποίοι ήταν εγγράμματοι. Σε αυτές τις δύο κατηγορίες, ανήκαν όλοι όσοι επιθυμούσαν να μυηθούν στην Εταιρεία. Οι υποψήφιοι, αφού είχαν αποδείξει ότι πραγματικά διακατέχονται από αισθήματα φιλοπατρίας, καθώς και ότι δεν αποτελούν μέλη σε κάποια άλλη μυστική οργάνωση, θα έπρεπε να ορκιστούν με το χέρι τους στο Ευαγγέλιο ή σε κάποιο εικόνισμα. Στη συγκεκριμένη τελετή μύησης συμμετείχε και ένας “Ιερέας’’ Φιλικός, καθώς και ένας κληρικός της Ορθόδοξης Χριστιανικής Εκκλησίας, που πολλές φορές, για λόγους ασφαλείας, δε γνώριζε το περιεχόμενο του όρκου.
Ο όρκος ήταν ο εξής:
«Ορκίζομαι ενώπιον του αληθινού Θεού, ότι θέλω είμαι επί ζωής μου πιστός εις την Εταιρείαν κατά πάντα. Να φανερώσω το παραμικρόν από τα σημεία και τους λόγους της, μήτε να σταθώ κατ΄ ουδένα λόγον ή αφορμή του να καταλάβωσι άλλοι ποτέ, ότι γνωρίζω τι περί τούτων, μήτε εις συγγενείς μου, μήτε εις πνευματικόν ή φίλον μου. Ορκίζομαι ότι εις το εξής δεν θέλω έμβει εις καμμίαν εταιρείαν, οποία και αν είναι, μήτε εις κανέναν δεσμόν υποχρεωτικόν. Και μάλιστα, οποιονδήποτε δεσμόν αν είχα, και τον πλέον αδιάφορον ως προς την Εταιρείαν, θέλω τον νομίζει ως ουδέν.
Ορκίζομαι ότι θέλω τρέφει εις την καρδίαν μου αδιάλλακτον μίσος εναντίον των τυράννων της πατρίδος μου, των οπαδών και των ομοφρόνων με τούτους, θέλω ενεργεί κατά πάντα τρόπον προς βλάβην και αυτόν τον παντελή όλεθρόν των, όταν η περίστασις το συγχωρήσει. Ορκίζομαι να μη μεταχειριστώ ποτέ βίαν δια να αναγνωρισθώ με κανένα συνάδελφον, προσέχων εξ εναντίας με την μεγαλυτέρανεπιμέλειαν να μην λανθασθώ κατά τούτο, γενόμενος αίτιος ακολούθου τινός συμβάντος, με κανένα συνάδελφον.
Ορκίζομαι να συντρέχω, όπου εύρω τινά συνάδελφον, με όλην την δύναμιν και την κατάστασίν μου. Να προσφέρω εις αυτόν σέβας και υπακοήν, αν είναι μεγαλύτερος εις τον βαθμόν και αν έτυχε πρότερον εχθρός μου, τόσον περισσότερον να τον αγαπώ και να τον συντρέχω, καθ΄ όσον η έχθρα μου ήθελεν είναι μεγαλυτέρα. Ορκίζομαι ότι καθώς εγώ παρεδέχθην εις Εταιρείαν, να δέχομαι παρομοίως άλλον αδελφόν, μεταχειριζόμενος πάντα τρόπον και όλην την κανονιζομένην άργητα, εως ού τον γνωρίσω Έλληνα αληθή, θερμόν υπερασπιστήν της πατρίδος, άνθρωπον ενάρετον και άξιον όχι μόνον να φυλάττη το μυστικόν, αλλά να κατηχήση και άλλον ορθού φρονήματος.
Ορκίζομαι να μην ωφελώμαι κατ΄ ουδένα τρόπον από τα χρήματα της Εταιρείας, θεωρών αυτά ως ιερό πράγμα και ενέχυρον ανήκον εις όλον το Έθνος μου. Να προφυλάττωμαι παρομοίως και εις τα λαμβανόμενα εσφραγισμένα γράμματα. Ορκίζομαι να μην ερωτώ κανένα των Φιλικών με περιέργειαν, δια να μάθω οποίος τον εδέχθη εις την Εταιρείαν. Κατά τούτο δε μήτε εγώ να φανερώσω, ή να δώσω αφορμήν εις τούτον να καταλάβη, ποίος με παρεδέχθη. Να αποκρίνομαι μάλιστα άγνοιαν, αν γνωρίζω το σημείον εις το εφοδιαστικόν τινός.
Ορκίζομαι να προσέχω πάντοτε εις την διαγωγήν μου, να είμαι ενάρετος. Να ευλαβώμαι την θρησκείαν μου, χωρίς να καταφρονώ τας ξένας. Να δίδω πάντοτε το καλόν παράδειγμα. Να συμβουλεύω και να συντρέχω τον ασθενή, τον δυστυχή και τον αδύνατον. Να σέβομαι την διοίκησιν, τα έθιμα, τα κριτήρια και τους διοικητάς του τόπου, εις τον οποίον διατριβώ.
Τέλος πάντων ορκίζομαι εις Σε, ω ιερά πλην τρισάθλια Πατρίς ! Ορκίζομαι εις τας πολυχρονίους βασάνους Σου. Ορκίζομαι εις τα πικρά δάκρυα τα οποία τόσους αιώνας έχυσαν και χύνουν τα ταλαίπωρα τέκνα Σου, εις τα ίδια μου δάκρυα, χυνόμενα κατά ταύτην την στιγμήν, και εις την μέλλουσαν ελευθερίαν των ομογενών μου ότι αφιερώνομαι όλως εις Σε. Εις το εξής συ θέλεις είσαι η αιτία και ο σκοπός των διαλογισμών μου. Το όνομά σου ο οδηγός των πράξεών μου, και η ευτυχία Σου η ανταμοιβή των κόπων μου. Η θεία δικαιοσύνη ας εξαντλήσει επάνω εις την κεφαλήν μου όλους τους κεραυνούς της, το όνομά μου να είναι εις αποστροφήν, και το υποκείμενόν μου το αντικείμενον της κατάρας και του αναθέματος των Ομογενών μου, αν ίσως λησμονήσω εις μίαν στιγμήν τας δυστυχίας των και δεν εκπληρώσω το χρέος μου. Τέλος ο θάνατός μου ας είναι η άφευκτος τιμωρία του αμαρτήματός μου, δια να μη λησμονώ την αγνότητα της Εταιρείας με την συμμετοχήν μου».
Πρώτο και βασικό προαπαιτούμενο για την είσοδο και τη συμμετοχή στη Φιλική Εταιρεία ήταν η πίστη, η οποία θα συνόδευε το νέο μέλος τόσο στην Εταιρεία, όσο και στον ένοπλο αγώνα. Η τήρηση του όρκου αυτού θεωρείτο βασικός και αδιαπραγμάτευτος όρος για τη συμμετοχή στη Φιλική Εταιρεία. Ήταν ζωτικής σημασίας η οργάνωση, όσο μεγάλωνε, να διατηρήσει το μυστικό χαρακτήρα της, ώστε να μπορέσει να φέρει εις πέρας το σκοπό της, που δεν ήταν άλλος από την Ανάσταση του Έθνους. Για το λόγο αυτό, οι Φιλικοί δε θα έπρεπε να μοιράζονται πληροφορίες, που σχετίζονται με την οργάνωση, ούτε μεταξύ ατόμων της ίδιας τους της οικογένειας.
Επιπροσθέτως, η Εταιρεία ζητούσε από τα μέλη της αποκλειστικότητα, προκειμένου να μην υπάρξουν συγκρουόμενες δεσμεύσεις και διαρροή στοιχείων. Δεδομένο θεωρείται, όπως είναι διακριτό, το μίσος κατά των Τούρκων και όσων βλάπτουν την πατρίδα και τους ανθρώπους της. Για αυτό, και ο όρκος δεσμεύει το μυημένο να πλήξει τον εχθρό με όλη του τη δύναμη, την κατάλληλη στιγμή, προκειμένου να μεγιστοποιηθεί η ζημιά και να ελαχιστοποιηθούν οι απώλειες.
Τα μέλη της ήταν υποχρεωτικό να έχουν ευπρεπή συμπεριφορά, να σέβονται, να αγαπούν και να βοηθούν τους υπόλοιπους αδερφούς τους, να μην καταχρώνται τα χρήματα που παρέχονται για τους σκοπούς της Εταιρείας. Καθήκον των μελών ήταν επίσης, να δείχνουν προσοχή, προσεγγίζοντας ανθρώπους οι οποίοι θα μπορέσουν τόσο να κρατήσουν το μυστικό, όσο και να το μεταλαμπαδεύσουν σε αντίστοιχα άξια μέλη. Επίσης, τα μέλη δεσμεύονταν να μην επιδίδονται σε αδιάκριτες ερωτήσεις, που αφορούν είτε τις ενέργειες, είτε την ίδια την ιεραρχία της οργάνωσης.
Εξαιρετικά φιλελεύθερη, αν ληφθεί υπ’ όψη το κλίμα της εποχής, η δέσμευση περί σεβασμού όχι μόνο του Χριστιανισμού, αλλά και των άλλων θρησκειών. Ο σεβασμός και η ανθρωπιά θεωρούντο βασικά στοιχεία στη διαγωγή και στον τρόπο ζωής και δράσης ενός μέλους, τόσο προς τους αδύναμους, όσο και προς τη διοίκηση και τους θεσμούς της Εταιρείας. Ο όρκος κλείνει με ένα συγκινητικό συμπέρασμα, στο οποίο ο λαμβάνων τον όρκο θέτει ως πρώτη προτεραιότητα τη Φιλική Εταιρεία και τους σκοπούς της, υποσχόμενος, πως θα αφιερωθεί ψυχή τε και σώματι σε αυτή. Στις τελευταίες γραμμές, με τις εσχατολογικές φράσεις που χρησιμοποιεί για να περιγράψει τις συνέπειες μιας ενδεχόμενης προδοσίας, ενισχύει τη βεβαιότητα πως δεν πρόκειται να προβεί στην απονενοημένη αυτή ενέργεια.
Η επιτυχία της Φιλικής Εταιρείας βασίζεται σε μεγάλο βαθμό σε αυτόν το ιερό όρκο, που συσπείρωσε τους υπόδουλους Έλληνες προς έναν κοινό στόχο. Κατά κάποιον τρόπο, στον όρκο των Φιλικών συνυφαίνονταν όλες οι ελπίδες του ελληνικού λαού για ένα καλύτερο μέλλον, που προϋπόθετε όχι μόνο την ανεξαρτησία από τον οθωμανικό ζυγό, αλλά και την εν γένει εθνική ενότητα των Ελλήνων, απαλλαγμένη από επιμέρους έχθρες και διχόνοιες.
Βιβλιογραφία
- Συλλογικό Έργο (1975), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους. Τόμος ΙΒ’. Η ελληνική επανάσταση και η ίδρυση του ελληνικού κράτους. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών
- Ε. Α. Βακαλόπουλος, (1980), Ιστορία του Νέου Ελληνισμού. Η μεγάλη ελληνική Επανάσταση (1821-1829). Τόμο Ε΄ Οι προϋποθέσεις και οι βάσεις της (1813-1822).Θεσσαλονίκη.
- Τ. Βουρνάς (1982) Φιλική Εταιρία. Α: Το Παράνομο οργανωτικό της, Β: Ο διωγμός της από τους Ξένους. Αθήνα: Εκδ. Αφών Τολίδη
