Της Σάντυ Μακκού,
Ο Σαλβαδόρ Νταλί πέρασε μεγάλο μέρος της ζωής του, προωθώντας τον εαυτό του και σοκαρίζοντας τον κόσμο. Του άρεσε να φλερτάρει τις μάζες και μάλλον ήταν πιο γνωστός, ειδικά στις Ηνωμένες Πολιτείες, από οποιονδήποτε άλλον ζωγράφο του 20ού αιώνα, συμπεριλαμβανομένου και του Πάμπλο Πικάσο. Του άρεσε πολύ να δημιουργεί μια αίσθηση και στις αρχές της καριέρας του εξέθεσε ένα σχέδιο, με τίτλο Sacred Heart, το οποίο περιλάμβανε τις εξής λέξεις (εδώ σε σειρά): «Μερικές φορές έφτασα με ευχαρίστηση στο πορτρέτο της μητέρας μου». Η δημοσιότητα και τα χρήματα προφανώς είχαν μεγάλη σημασία για τον Νταλί. Έτσι, αρχικά, ενέκρινε μια σειρά προϊόντων για γαλλικές και αμερικανικές τηλεοπτικές διαφημίσεις. Το Diffidence δεν ήταν στο λεξιλόγιό του. «Σε σύγκριση με τον Velázquez, δεν είμαι τίποτα», είπε, «αλλά σε σύγκριση με τους σύγχρονους ζωγράφους είμαι η μεγαλύτερη μεγαλοφυΐα της σύγχρονης εποχής».
Ωστόσο, οι αστείες εικόνες των έργων του ή ακόμα και η όψη του με το ανάποδο μουστάκι, συχνά αποκρύπτουν την ιδιοφυΐα του. Πολλοί κριτικοί τέχνης πιστεύουν ότι κορυφώθηκε καλλιτεχνικά στις δεκαετίες του ’20 και του ’30 και ότι στη συνέχεια παραδόθηκε στον εκθετισμό και την απληστία, ενώ στη βρετανική εφημερίδα The Guardian πριν από έναν χρόνο ο κριτικός Ρόμπερτ Χιούζ απέρριψε τα μετέπειτα έργα του Νταλί ως «επανάληψη παλαιών μοτίβων ή χυδαία πομπώδη ευσέβεια σε κλίμακα Cinemascope». Παράλληλα, η Dawn Ades του Πανεπιστημίου του Έσσεξ της Αγγλίας, μία κορυφαία μελετητής του Νταλί, που άρχισε να ειδικεύεται στο έργο του πριν από 30 χρόνια, αναφέρει, «Νόμιζαν ότι σπαταλάω το χρόνο μου. Είχε μια φήμη που ήταν δύσκολο να σωθεί. Έπρεπε να εργαστώ πολύ σκληρά για να καταστήσω σαφές πόσο σοβαρός ήταν πραγματικά».
«Ο Νταλί χωρίς τα αντίσημα δεν είναι ο Νταλί». Αυτό αναφέρεται σε μια δεύτερη έκθεση, «Dalí and Mass Culture», που ξεκίνησε στη Βαρκελώνη, μετακόμισε στη Μαδρίτη και στο Μουσείο Salvador Dalí στην Αγία Πετρούπολη της Φλόριντα και ολοκληρώνει την περιοδεία του στο Μουσείο Boijmans Van Beuningen στο Ρότερνταμ. Εκτός από τους πίνακες ζωγραφικής του, η εκπομπή “Mass Culture” περιλαμβάνει έργα του Νταλί, εξώφυλλα περιοδικών, κοσμήματα, έπιπλα και φωτογραφίες του περίφημου περίπτερου “Dream of Venus” για την Παγκόσμια Έκθεση της Νέας Υόρκης του 1939.
Ο Salvador Felipe Jacinto Dalí Domènech γεννήθηκε στις 11 Μαΐου 1904 στην πόλη της Καταλονίας Φιγκέρες στη βορειοανατολική Ισπανία. Ο αυταρχικός πατέρας του, ο Σαλβαδόρ Νταλί Κούσι, ήταν ένας αμειβόμενος αξιωματούχος με την εξουσία να συντάσσει νομικά έγγραφα. Η μητέρα του, Felipa Domènech Ferres, προερχόταν από μια οικογένεια που σχεδίαζε και πουλούσε διακοσμητικά είδη, κουτιά και άλλα αντικείμενα τέχνης. Παρόλο που σταμάτησε να εργάζεται στην οικογενειακή επιχείρηση μετά τον γάμο, ενέπνεε τον νεαρό γιο της με τη διαμόρφωση κέρινων ειδωλίων από χρωματιστά κεριά και ενθάρρυνε τη δημιουργικότητά του. Σύμφωνα με τον βιογράφο του Νταλί, Ίαν Γκίμπσον, ήταν περήφανη για τα παιδικά σχέδια του Σαλβαδόρ. «Όταν λέει ότι θα ζωγραφίσει έναν κύκνο», υπερηφανευόταν, «φτιάχνει έναν κύκνο και όταν λέει ότι θα κάνει πάπια, είναι πάπια».
Ο Ντάλι ήταν 16 ετών, όταν η μητέρα του πέθανε από καρκίνο. «Αυτό ήταν το μεγαλύτερο χτύπημα που είχα βιώσει στη ζωή μου», έγραψε στην αυτοβιογραφία του. «Την λάτρευα. Ορκίστηκα στον εαυτό μου ότι θα άρπαζα τη μητέρα μου από τον θάνατο και το πεπρωμένο με τα σπαθιά του φωτός που κάποια μέρα θα λάμπει άγρια γύρω από το ένδοξο όνομά μου». Ωστόσο, οκτώ χρόνια μετά τον θάνατό της, θα σκιαγράψει το περίγραμμα του Χριστού με ένα σχέδιο μελανιού και θα ξαναγράψει τα λόγια στο πορτρέτο της μητέρας του.
Ήταν μόλις 14 ετών όταν τα έργα του εκτέθηκαν για πρώτη φορά, ως μέρος μιας παράστασης στο Figueres. Τρία χρόνια αργότερα, έγινε δεκτός στη Βασιλική Ακαδημία Καλών Τεχνών του Σαν Φερνάντο στη Μαδρίτη, αλλά, όταν έφτασε εκεί, ένιωθε ότι υπάρχουν περισσότερα να μάθει για τα τελευταία ρεύματα στο Παρίσι από γαλλικά περιοδικά τέχνης παρά από τους δασκάλους του, τους οποίους συχνά υποτιμούσε.
Σε μια σύντομη εκδρομή στο Παρίσι με τον πατέρα του το 1926, κάλεσε το είδωλό του, τον Πάμπλο Πικάσο. «Ήρθα να σε δω πριν επισκεφθώ το Λούβρο», είπε ο Νταλί. «Έχεις δίκιο», απάντησε ο Πικάσο.
Όταν ήρθε η ώρα για τις προφορικές εξετάσεις στο τέλος του έτους στην ιστορία της τέχνης στην ακαδημία, ο Νταλί απευθυνόμενος στους εξεταστές δήλωσε, «Λυπάμαι πολύ, αλλά είμαι απίστευτα πιο έξυπνος από αυτούς τους τρεις καθηγητές και ως εκ τούτου αρνούμαι να εξεταστώ από αυτούς. Το γνωρίζω πολύ καλά αυτό το θέμα». Αξιωματούχοι της Ακαδημίας τον απέλασαν χωρίς δίπλωμα.
Ήταν πιθανώς αναπόφευκτο ότι οι τότε τρέχουσες ιδέες των Γάλλων σουρεαλιστών -καλλιτέχνες όπως ο Jean Arp, ο René Magritte και ο Max Ernst- θα προσελκύσουν τον Νταλί. Προσπαθούσαν να εφαρμόσουν τις νέες, ψυχαναλυτικές θεωρίες του Sigmund Freud στη ζωγραφική και τη γραφή. Ο Νταλί γνώριζε καλά τον Φρόιντ και τις ιδέες του σχετικά με τη σεξουαλική καταστολή με τη μορφή ονείρων και αυταπατών και ήταν συναρπασμένος με τις προσπάθειες των Σουρεαλιστών να συλλάβουν αυτά τα όνειρα στη ζωγραφική.
Ο Νταλί είχε έρθει στο Παρίσι για να συμμετάσχει στη μαγνητοσκόπηση του Un Chien Andalou (An Andalusian Dog), τον οποίο σκηνοθέτησε ο Ισπανός σκηνοθέτης Λουί Μπουνουέλ, τον οποίο ο Νταλί γνωρίζει επίσης από τα φοιτητικά του χρόνια, που σκηνοθέτησε από ένα σενάριο στο οποίο συνεργάστηκε αυτός και ο Νταλί. Η ταινία των 17 λεπτών, τόσο ασυνεπής όσο το adream, «κάρφωσε» -και φόβισε- κοινό με τις εμφανείς σεξουαλικές και γραφικές εικόνες ενός άνδρα που κρατά ένα ξυράφι στο μάτι μιας γυναίκας, των ιερέων που ρυμουλκούν νεκρά γαϊδούρια και των μυρμηγκιών που τρώνε ένα σάπιο χέρι. Ο Νταλί καυχιέται ότι η ταινία, η οποία επαινέθηκε από τους κριτικούς της «γκαρντ», «βυθίστηκε σαν στιλέτο στην καρδιά του Παρισιού».
Ο πατέρας του Νταλί ήταν τόσο αναστατωμένος από την εκκεντρική συμπεριφορά του ζωγράφου, τον χαρακτήρισε «διεστραμμένο γιο από τον οποίο δεν μπορείς να βασιστείς σε τίποτα» και τον απέκλεισε μόνιμα από τα οικογενειακά σπίτια.
Εκτός από τις φροϋδικές εικόνες -σκάλες, κλειδιά, κεριά που στάζουν- χρησιμοποίησε επίσης μια σειρά από δικά του σύμβολα, τα οποία είχαν ιδιαίτερη, συνήθως σεξουαλική, σημασία μόνο για αυτόν: οι ακρίδες που τον βασάνιζαν κάποτε, μυρμήγκια, πατερίτσες και έναν William Tell που πλησιάζει τον γιο του όχι με τόξο και βέλος αλλά με ψαλίδι. Όταν ο Νταλί συναντήθηκε επιτέλους με τον Φρόιντ στο Λονδίνο το 1938 και άρχισε να τον σκιαγραφεί, ο 82χρονος ψυχαναλυτής ψιθύρισε σε άλλους στο δωμάτιο, «Αυτό το αγόρι μοιάζει με φανατικό». Η παρατήρηση, επαναλαμβανόμενη στον Νταλί, τον ενθουσίασε.
Οι σουρεαλιστικοί πίνακες του Νταλί είναι σίγουρα το καλύτερο έργο του – παρόλο που η τάση του για υπερβολή τον οδήγησε συχνά να ζωγραφίζει πάρα πολλές συγκλονιστικές εικόνες σε έναν καμβά και πάρα πολλούς καμβάδες που φαίνεται να επαναλαμβάνονται. Αλλά στην καλύτερη περίπτωση, ο Νταλί, ένας θαυμάσιος συντάκτης, θα μπορούσε να είναι ελεύθερος και ομαλός. Το Persistence of Memory, για παράδειγμα, διαθέτει τρία ρολόγια «τήξης» και ένα τέταρτο που καλύπτεται από ένα σμήνος μυρμηγκιών. Ένα από τα ρολόγια σέβει μια παράξενη βιομορφική μορφή που μοιάζει με κάποιο είδος μαλακίου, αλλά προορίζεται να είναι το ξεφουσκωμένο κεφάλι του Νταλί. Όταν ο έμπορος της Νέας Υόρκης Julien Levy αγόρασε τη ζωγραφική για $250 το 1931, το ονόμασε «10 x 14 ίντσες δυναμίτης Νταλί». Το έργο, το οποίο αποκτήθηκε από το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης το 1934, ενθουσίασε τους θεατές ακόμη και όταν τους προβλημάτισε. Ένας κριτικός παρότρυνε τους αναγνώστες να «κάνουν σελίδα τον Δρ Φρόιντ» για να αποκαλύψουν το νόημα στον καμβά.
Κι ενώ η φήμη του βρισκόταν στο ζενίθ, άρχισε να υπονομεύεται από τις εξωφρενικές δηλώσεις του. Ομολόγησε ότι ονειρεύτηκε τον Αδόλφο Χίτλερ «ως γυναίκα». Αν και επέμεινε ότι απέρριψε τον Χίτλερ παρά αυτές τις φαντασιώσεις, οι Σουρεαλιστές, που ήταν σύμμαχοι του Γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμματος, τον απέλασαν το 1939. Αργότερα, επίσης, εκτίμησε τον φασιστικό ηγέτη της Ισπανίας, Στρατηγό Φρανσίσκο Φράνκο, για την καθιέρωση «σαφήνειας, αλήθειας και τάξης» στην Ισπανία. Ωστόσο, λίγο πριν ξεκινήσει ο εμφύλιος πόλεμος, ο Νταλί ζωγράφισε το Soft Construction με βραστά φασόλια (Premonition of Civil War), στο οποίο μια βασανισμένη φιγούρα, κατευθείαν από τα έργα του Francisco Goya, ξεσπά σε αυτό που ο Νταλί αποκαλούσε «παραλήρημα αυτοσυστατικής». Το έργο είναι μια ισχυρή αντιπολεμική δήλωση.
Μετά τον θάνατο της συντρόφου του, Γκαλά, το 1982 στην ηλικία των 87 ετών, η κατάθλιψη του Ντάλι επιδεινώθηκε και μετακόμισε στο κάστρο του Púbol, όπου τον παρακολούθησαν νοσοκόμες. Η αδιάκοπη χρήση του κουμπιού κλήσης προκάλεσε βραχυκύκλωμα που πυροδότησε φωτιά στο κρεβάτι του και έκαψε το πόδι του. Οι γιατροί τον μετέφεραν στο Φιγκέρες, όπου βρισκόταν στο κρεβάτι του Torre Galatea, ένα παλιό κτίριο με πύργο που είχε αγοραστεί μετά τον θάνατο του Gala ως επέκταση του μουσείου. Δεν θέλει να περπατήσει, να μιλήσει, να φάει, να ζήσει.
Ο Νταλί πέθανε στις 23 Ιανουαρίου 1989, σε ηλικία 84 ετών και θάφτηκε στο Θέατρο-Μουσείο Νταλί. Ως επί το πλείστον, η μεταθανάτια κριτική ήταν σκληρή. Οι κριτικοί πίστευαν ότι όλα όσα ζωγράφισε μετά το 1939 ήταν απαίσια σκουπίδια. Ενώ άλλοι υποστηρίζουν πως υπήρχαν αριστουργήματα στη μετέπειτα δουλειά του, ίσως όχι τόσο καλά όσο τα πρώτα αριστουργήματα, αλλά ωστόσο αριστουργήματα. Ο Ντάλι αρμόζει να κατατάσσεται με τον Πικάσο και τον Ματίς ως ένας από τους τρεις μεγαλύτερους ζωγράφους του 20ού αιώνα.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Keevill, E. & Eyres, K., “Νταλί”, Εκδόσεις Γνώση
- Νταλί: Η Ζωή και το Έργο του, διαθέσιμο εδώ
