Του Γιάννη Χουλιάρα,
Τους τελευταίους πέντε μήνες, σημαντικά τμήματα του πρώην σοβιετικού χώρου βρέθηκαν σε κατάσταση σοβαρής αναταραχής. Σε Λευκορωσία και Κιργiστάν ξέσπασαν σοβαρές πολιτικές κρίσεις, ενώ η αναζωπυρώθηκε η σύγκρουση του Ναγκόρνο-Καραμπάχ μεταξύ Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν. Τον περασμένο μήνα, εξελίξεις σε μια άλλη πρώην σοβιετική δημοκρατία, τη Μολδαβία, ενδέχεται να αποτελέσουν το εφαλτήριο μεταβολών και στην ανατολική Ευρώπη.
Στις προεδρικές εκλογές που έλαβαν χώρα την 16η Νοεμβρίου, η Maia Sandu, οικονομολόγος και πρώην υπάλληλος της Παγκόσμιας Τράπεζας, επικράτησε έναντι του Igor Dodon, ο οποίος καταλαμβάνει τη θέση από το 2016, με ποσοστό 57,7% έναντι 42,2%. Πέρα από τις συνέπειες για το εσωτερικό της Μολδαβίας, η εκλογική αναμέτρηση είχε και μια έντονη γεωπολιτική πλευρά, αν και αυτή δεν βρέθηκε, σκόπιμα, στο επίκεντρο της αντιπαράθεσης.
Η Sandu τάσσεται υπέρ των στενότερων σχέσεων της Μολδαβίας με την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ), στο πλαίσιο της γενικότερης πολιτικής της ατζέντας για εκσυγχρονισμό της χώρας και καταπολέμηση της διαφθοράς, που ταλανίζει τη Μολδαβία από την ανεξαρτησία της το 1991. Σε συνέντευξή της, δήλωσε πως επιθυμεί την ένταξη της Μολδαβίας στην ΕΕ, αν και δεν έδωσε κάποιο χρονοδιάγραμμα. Ο Dodon, από την άλλη πλευρά, έχει ως βασικό πυλώνα της πολιτικής του ταυτότητας την καλλιέργεια στενών σχέσεων με τη Ρωσία. Η ρωσική κυβέρνηση είχε δηλώσει ανοιχτά την στήριξή της στον Dodon κατά την προεκλογική εκστρατεία. Προκύπτει, επομένως, το ερώτημα του κατά πόσο επίκειται ένας ριζικός αναπροσδιορισμός του εξωτερικού προσανατολισμού της Μολδαβίας. Για να απαντηθεί, πρέπει να εξεταστεί η γεωπολιτική θέση και κατάσταση της χώρας.
Μαζί με την Ουκρανία και τη Λευκορωσία, η Μολδαβία αποτελεί μέρος μιας «γκρίζας ζώνης» στην ανατολική Ευρώπη. Βρισκόμενες μεταξύ ΕΕ και Ρωσίας, οι χώρες αυτές δεν έχουν, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, ξεκάθαρο γεωπολιτικό προσανατολισμό και δεν έχουν ενταχθεί ακόμη σε ΕΕ ή/και ΝΑΤΟ. Οι επιρροές τόσο της Δύσης όσο και της Ρωσίας, πολιτικές, οικονομικές και πολιτισμικές, είναι ισχυρές και υποχρεώνουν τις χώρες αυτές να τηρούν μια ισορροπία μεταξύ των δύο στρατοπέδων. Στην περίπτωση της Μολδαβίας, έχουμε μια χώρα η οποία, ενώ προσανατολίζεται περισσότερο προς την Δύση, εντούτοις τόσο εσωτερικοί όσο και εσωτερικού λόγοι την υποχρεώνουν να διατηρεί στενούς δεσμούς με την Ρωσία. Οι ίδιοι λόγοι την έχουν αποτρέψει, έως σήμερα, από την ένταξη σε ΕΕ και ΝΑΤΟ.
Ο σημαντικότερος εξ αυτών αφορά την «παγωμένη σύγκρουση» στην Υπερδνειστερία. Το 1990, καθώς η Σοβιετική Ένωση διαλύονταν, οι κυρίως ρωσόφωνοι κάτοικοι της μολδαβικής περιοχής, φοβούμενοι πως εντός μιας ανεξάρτητης Μολδαβίας θα καθίσταντο πολίτες δεύτερης κατηγορίας, κήρυξαν την ανεξαρτησία της Υπερδνειστερίας, αποσχιζόμενοι από την Μολδαβία. Η Μολδαβία επιχείρησε να επαναφέρει την περιοχή υπό τον έλεγχό της με στρατιωτικά μέσα, ωστόσο, η παρέμβαση Ρώσων στρατιωτών που βρίσκονταν στην περιοχή οδήγησε σε ήττα των μολδαβικών δυνάμεων. Το 1992, υπεγράφη εκεχειρία, με την οποία οι ρωσικές δυνάμεις απέκτησαν την ιδιότητα δύναμης διατήρησης της ειρήνης (peacekeeping force) μεταξύ Μολδαβίας και Υπερδνειστερίας. Από τότε η σύγκρουση παραμένει ανεπίλυτη, με την Υπερδνειστερία να λειτουργεί ως de facto ανεξάρτητο κράτος, αν και διεθνώς μη αναγνωρισμένο, με την οικονομική και στρατιωτική υποστήριξη της Ρωσίας. Η Μόσχα διατηρεί περίπου 1,500 στρατιώτες στην περιοχή. Αυτό της δίνει ένα σημαντικό μοχλό πίεσης έναντι της Μολδαβίας, καθώς η συνεννόηση με την Ρωσία είναι απαραίτητη για οποιαδήποτε επίλυση της σύγκρουσης.
Επίσης, σημαντικοί είναι οι κοινωνικοί δεσμοί μεταξύ της μολδαβικής κοινωνίας και της Ρωσίας. Η Μολδαβία δημιουργήθηκε, ουσιαστικά, από την Σοβιετική Ένωση σε εδάφη που αφαιρέθηκαν από τη Ρουμανία μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι σοβιετικές αρχές εφάρμοσαν ένα πρόγραμμα «απορουμανισμού» των Μολδαβών, ειδικά στον γλωσσικό τομέα, για τη δημιουργία μιας έντονα ρωσοποιημένης μολδαβικής ταυτότητας, διακριτής από την ρουμανική ταυτότητα. Ως εκ τούτου, η ρωσική γλώσσα είναι ευρέως διαδεδομένη, μαζί με την ρουμανική, και η κοινωνία γενικά δεν αντιμετωπίζει την Ρωσία ως εχθρό, όπως π.χ. συμβαίνει στην περίπτωση της Ουκρανίας. Τα ρωσικά μέσα ενημέρωσης και τα μηνύματα που προβάλλουν έχουν σημαντική απήχηση σε μεγάλα τμήματα της κοινωνίας.
Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει και στις εθνοτικές μειονότητες της Μολδαβίας. Σύμφωνα με στοιχεία το 2004, οι Μολδαβοί/Ρουμάνοι αποτελούν το 78% του πληθυσμού. Το υπόλοιπο 22% αποτελείται κυρίως από Ρώσους, Ουκρανούς, Βούλγαρους και Γκαγκαούζους, μια τουρκογενή ορθόδοξη χριστιανική εθνοτική ομάδα. Μεταξύ της κεντρικής κυβέρνησης και των εθνοτικών μειονοτήτων υφίστανται σοβαρές τριβές, καθώς οι τελευταίες διαμαρτύρονται συχνά για πολιτικοοικονομική περιθωριοποίησή τους. Αυτό τις καθιστά έντονα φιλορωσικές, καθώς τείνουν να βλέπουν τη Ρωσία ως προστάτιδα δύναμη κατά των διακρίσεων της κυβέρνησης και της ρουμανικής/μολδαβικής πλειοψηφίας.
Στο οικονομικό πεδίο, η Μολδαβία παραμένει ενεργειακά εξαρτημένη από το ρωσικό φυσικό αέριο, ενώ περίπου 600,000 Μολδαβοί μετανάστες εργάζονται στη Ρωσία. Αν ληφθεί υπόψιν το γεγονός πως τα εμβάσματα της μολδαβικής διασποράς (σε όλα τα κράτη) ισοδυναμούσαν με το 16% του ΑΕΠ της χώρας το 2019, εύκολα κατανοεί κανείς πως η απειλή απέλασής τους αποτελεί ένα ισχυρό διαπραγματευτικό όπλο για την Μόσχα.
Ταυτόχρονα όμως, οι οικονομικές και στρατηγικές ανάγκες της χώρας την ωθούν προς την ανάπτυξη συνεργασίας με την Δύση. Πάνω από το 60% των εξαγωγών της Μολδαβίας είχαν ως προορισμό την ΕΕ το 2019, ενώ μόνο το 8% κατέληξαν στην Ρωσία. Η ολοένα αυξανόμενη οικονομική σημασία της ΕΕ για την Μολδαβία την οδήγησε στην υπογραφή Συμφωνίας Σύνδεσης και συμφωνίας ελεύθερου εμπορίου το 2014. Σε αντίποινα, η Ρωσία απαγόρευσε ορισμένες μολδαβικές εισαγωγές, υποβαθμίζοντας όμως, περαιτέρω την θέση της ως εμπορικός εταίρος.
Σε επίπεδο ασφάλειας, η προσάρτηση της Κριμαίας και το ξέσπασμα του πολέμου στην Ουκρανία το 2014, όξυναν τα διλήμματα ασφαλείας στην Μολδαβία. Στην πολιτική ηγεσία αναπτύχθηκε ο φόβος πως ίσως η Μολδαβία αποτελέσει τον επόμενο στόχο μιας ρωσικής εισβολής, όπως στην Ουκρανία. Ενισχύθηκε έτσι, σε ένα βαθμό, η στρατιωτική συνεργασία με τις δυτικές δυνάμεις. Το 2015, η στρατιωτική βοήθεια των ΗΠΑ στην Μολδαβία αυξήθηκε από 1,2$ εκατ. σε 12,7$ εκατ., ενώ ο μολδαβικός στρατός πραγματοποιεί ασκήσεις με τις ΗΠΑ. Η Ουάσιγκτον και το ΝΑΤΟ συνδράμουν, επίσης, στον εκσυγχρονισμό των μολδαβικών ενόπλων δυνάμεων. Τέτοια συνεργασία έχει, όμως, όρια. Πέραν των όσων αναφέρθηκαν παραπάνω, σύμφωνα με δημοσκοπήσεις του 2017, λιγότερο από το 30% του πληθυσμού επιθυμεί ένταξη στο ΝΑΤΟ, ενώ το σύνταγμα περιέχει αναφορά περί ουδετερότητας της χώρας.
Τα στοιχεία αυτά αποτυπώνουν την κατάσταση ενός κράτους που δεν είναι σε θέση να ενταχθεί ξεκάθαρα σε κάποιο στρατόπεδο. Είναι αξιοσημείωτο το ότι η Sandu, στην πρώτη της συνέντευξη μετά τις εκλογές, τόνισε πως οι ρωσικές δυνάμεις πρέπει να αποχωρήσουν από την Υπερδνειστερία. Αν και είναι σαφής ο φιλοδυτικός της προσανατολισμός, είναι πολύ αμφίβολο το αν θα είναι εφικτό να υλοποιήσει τις εξαγγελίες της. Οι προαναφερθέντες εξωτερικοί και εσωτερικοί παράγοντες δεν επιτρέπουν στην Μολδαβία μια συνολική προσέγγιση με την Δύση και απομάκρυνση από την Ρωσία. Η Μόσχα μπορεί, σε μια τέτοια περίπτωση, να εκμεταλλευτεί την ανεπίλυτη σύγκρουση στην Υπερδνειστερία, τις εθνοτικές εντάσεις και την επιρροή της στην μολδαβική κοινωνία για να αποσταθεροποιήσει την πολιτική θέση της προέδρου. Επιπλέον, οι εξουσίες της προεδρίας είναι περιορισμένες και στο κοινοβούλιο εξακολουθούν να κυριαρχούν οι φιλορωσικές δυνάμεις, οι οποίες έχουν ήδη κινηθεί για να λάβουν μέτρα που θα περιορίσουν ακόμη περισσότερο την ελευθερία κινήσεων της μελλοντικής προέδρου.
Κατά πάσα πιθανότητα, οι εξωτερικοί και εσωτερικοί περιορισμοί δεν θα επιτρέψουν στη νέα πρόεδρο να ακολουθήσει πλήρως την φιλοδυτική εξωτερική πολιτική που θα επιθυμούσε. Στην προεκλογική εκστρατεία, η Sandu απέφυγε να εστιάσει σε ζητήματα γεωπολιτικής και επικεντρώθηκε στον αγώνα κατά της διαφθοράς, πιθανώς, επειδή αναγνωρίζει τους περιορισμούς αυτούς. Προς το παρόν φαντάζει, επομένως, δύσκολο για την Μολδαβία να εξέλθει από την γεωπολιτική γκρίζα ζώνη, στην οποία παραμένει καθηλωμένη μέχρι σήμερα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Kosienkowski, M., 2014. Moldova’s National Minorities: Why Are They Euroseptical?. [ebook] Paris: Institut Francais des Relations Internationales, διαθέσιμο εδώ
- Rumer, E., 2017. Moldova Between Russia And The West: A Delicate Balance. [ebook] Carnegie Endowment for International Peace, διαθέσιμο εδώ
- Vardanean, E., 2018. Moldova Between Rusia And The West: Internal Divisions Behind The Commitment To European Integration. [ebook] Paris: Institut Francais des Relations Internationales., διαθέσιμο εδώ
