Της Νάντιας Κούγια,
Πλούτος και απληστία, δύο λέξεις που θα μπορούσαμε να θεωρούμε άρρηκτα συνδεδεμένες, μια «αόρατη» παραδοχή των ημερών μας, που έρχεται να καταρρίψει η προσωπικότητα του Ιωάννη Βαρβάκη. Εκείνου που πίστευε ότι αληθινή ευτυχία είναι να χαρίζεις στους άλλους.
Ο Ιωάννης Βαρβάκης υπήρξε έμπορος, πλοιοκτήτης και στρατιωτικός με σπουδαία δράση κατά τη διάρκεια της Ελληνικής επανάστασης και των Ορλωφικών. Τα Ψαρά, το μικρό νησί βορειοδυτικά της Χίου, ήταν η πατρίδα του και εικάζεται ότι γεννήθηκε λίγο πριν τα μέσα του 18ου αιώνα. Σύμφωνα με τους ιστορικούς, η πιθανότερη ημερομηνία γέννησής του είναι η 24η Ιουνίου του 1745. Ο σπουδαίος αυτός άνθρωπος μπορεί να έγινε γνωστός ως Βαρβάκης, όμως το επίθετό του ήταν Λεοντής. Το παρατσούκλι που διατήρησε οφείλεται στους συνομηλίκους του, οι οποίοι τον παρομοίαζαν με το αρπακτικό πουλί, «βαρβάκι», λόγω των μεγάλων του ματιών και της ορμητικότητάς του. Γιος του Ανδρέα Λεοντή, ενός σπουδαίου καραβοκύρη και της Μαρώς Μόρου, ο Ιωάννης Λεοντής δεν έλαβε ιδιαίτερη μόρφωση. Πιθανολογείται, ότι με τη βοήθεια ενός ιερέα διδάχτηκε τα βασικά στοιχεία γραφής, ανάγνωσης και μαθηματικών πράξεων.
Στην ηλικία των δέκα ετών, ο γιος του καπετάν Ανδρέα γίνεται ναυτοπαίδι και στη συνέχεια ναύτης, στην δύναμη του πληρώματος του ιδιόκτητου και αρματωμένου πλοίου του πατέρα του. Με την οικονομική βοήθεια του έμπειρου καραβοκύρη, ο οποίος εντόπισε από νωρίς, ότι ο γιός του διέθετε τα απαραίτητα προσόντα ενός καπετάνιου, ο Βαρβάκης αποκτά και ναυπηγεί το δικό του εξοπλισμένο ιστιοφόρο και γίνεται και ο ίδιος καραβοκύρης στα δεκαεπτά του χρόνια. Στα επικίνδυνα νερά της Μεσογείου, όπου πειρατές καιροφυλαχτούσαν σε κάθε της στενό, ο Βαρβάκης ασχολήθηκε με τη μεταφορά εμπορευμάτων.
Η αρχική του όμως ενασχόληση με τη «βοήθεια» της γαλιότας του σύντομα έδωσε τη θέση της στην πειρατεία. Ο Ιωάννης Βαρβάκης ήταν συνειδητοποιημένος ως προς την επικινδυνότητα της δράσης του. Γνώριζε ότι το ενδεχόμενο σύλληψής του από τις τουρκικές αρχές θα επέφερε σοβαρές συνέπειες, τόσο ως προς την οικογένειά του, όσο και προς την δέσμευση της περιουσίας τους. Η παρότρυνση του έμπειρου Ανδρέα Λεοντή ενίσχυσε την απόφασή του, να πουλήσει ολόκληρη την πατρική του περιουσία και να αγοράσει ένα πολεμικό καράβι με είκοσι κανόνια.
Στην Πελοπόννησο, ο Βαρβάκης συνάντησε τον Αλέξιο Ορλώφ, αντιναύαρχο του ρωσικού στόλου στο ελληνικό αρχιπέλαγος. Στη συνάντηση αυτή, ο Ψαριανός κουρσάρος αποφάσισε να εκφράσει στον Ορλώφ την επιθυμία του να υπηρετήσει το ρωσικό σχέδιο λαμβάνοντας μέρος στην εξέγερση, που εκείνος υποκινούσε. Η Ναυμαχία του Τσεσμέ, στις 26 Ιουνίου του 1770 υπήρξε η απαρχή της πολεμικής φήμης και της δόξας του Ιωάννη Βαρβάκη εντός και εκτός των ελληνικών συνόρων.
Με μοναδικό του στόχο την καταστροφή της τουρκικής αρμάδας, ο Ψαριανός κινήθηκε αιφνιδιαστικά και με «οδηγό» την τόλμη του κατάφερε με το δικό του πλοίο, το οποίο ήταν ζωσμένο με εκρηκτικά, να πλησιάσει την τεράστια τουρκική φρεγάτα. Έχοντας πρωτίστως διασφαλίσει το πλήρωμά του, ο Βαρβάκης, ως άλλος πολυμήχανος Οδυσσέας, έμεινε μόνος του στο κατάστρωμα, άναψε ένα πυρσό από καραβόπανο και ανατίναξε το πλοίο του. Η στενότητα του χώρου διευκόλυνε τη μετάδοση της φωτιάς στα τουρκικά καράβια, ενώ ο ίδιος πρόλαβε κι έπεσε στη θάλασσα. Με την καίρια συμβολή του, ο Ιωάννης Βαρβάκης αναδείχτηκε ως ο Έλληνας ήρωας της ναυμαχίας του Τσεσμέ.
Με την επιστροφή του στην πατρίδα, ο Βαρβάκης συνέχισε να επιδίδεται στην πειρατεία, ενώ αμέσως μετά την συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή ως καπετάνιος του υπό ρωσικής σημαίας πλοίου του, ξαναγίνεται έμπορος. Η δυνατότητα ελεύθερης πρόσβασης στα στενά του Ελλησπόντου και το άνοιγμα μπροστά σε μια ανεκμετάλλευτη αγορά, τον ωθούν σε ένα ταξίδι στα στενά του Βοσπόρου. Φτάνοντας όμως στην Κωνσταντινούπολη, οι τουρκικές αρχές διατάζουν τη σύλληψή του και τη δήμευση του πλοίου του. Ο δαιμόνιος κουρσάρος κατάφερε να ξεφύγει και να ξεκινήσει την αναζήτησή του προς ένα πιο ασφαλή τόπο, τη Ρωσία. Το καλοκαίρι του 1775 αποβιβάζεται σε ένα ψαροχώρι, στο οποίο αργότερα θα ιδρυθεί ένα από τα σπουδαιότερα λιμάνια της Μαύρης θάλασσας, η Οδησσός. Βαθιά του όμως επιθυμία, ήταν η συνάντησή του με την Αικατερίνη τη Μεγάλη. Πεζός και ανυπόδητος ξεκινά το βάναυσο οδοιπορικό του για την Αγία Πετρούπολη.
Η είσοδός του στο τσαρικό ανάκτορο αποτέλεσε την «αφετηρία» του παραμυθένιου του ταξιδιού στα έγκατα της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Η τσαρίνα γοητεύτηκε από την προσωπικότητά του και ο Βαρβάκης έγινε ο προστατευόμενός της, λαμβάνοντας προνόμια αλιείας στην Κασπία θάλασσα, καθώς και ένα χρηματικό ποσό μαζί με την πρότασή της να εγκατασταθεί στο Αστραχάν. Ο Ιβάν Αντρέγεβιτς Βαρβάτσι ήταν πλέον Ρώσος πολίτης. Η εγκατάστασή του στο Αστραχάν της Κασπίας σηματοδότησε και την έναρξη της επιχειρηματικής του δραστηριότητας. Το αποστακτήριο και το εμπόριο κρασιού αποτέλεσε το πρώτο επιχειρηματικό του βήμα, το οποίο όμως σύντομα έδωσε τη θέση του στην εκμετάλλευση της αλιείας. Όμως, η ανακάλυψη και η εμπορική εκμετάλλευση ενός λαϊκού και περιφρονημένου τοπικού προϊόντος αποτέλεσε την μεγαλύτερη εμπορική του επιτυχία, εκείνη που τον έκανε βαθύπλουτο και διάσημο. Το χαβιάρι υπήρξε το «θεμέλιο» της επιχειρηματικής αυτοκρατορίας του Βαρβάκη.
Οι ευεργεσίες ήταν το κύριο μέλημα στη ζωή του ευφυέστατου και εργατικότατου Βαρβάκη. Διέθετε διαρκώς μεγάλα ποσά σε κοινωφελή έργα, τόσο στο Αστραχάν, όσο και στο Ταγκανρόγκ όπου εγκαταστάθηκε αργότερα. Στο Αστραχάν, το 1809 κατασκεύασε τη διώρυγα, που ο ίδιος βάφτισε «Κανάλι του Αστραχάν». Το μνημειώδες αυτό έργο μετά από λαϊκή απαίτηση μετονομάστηκε σε «Κανάλι του Βαρβάκη». Ο έμφυτα μεγαλόψυχος Βαρβάκης ενστερνίστηκε τις αρχές του Διαφωτισμού και επιδόθηκε σε πληθώρα κοινωφελών έργων μορφωτικής, εκπαιδευτικής και εκκλησιαστικής υποδομής, τόσο στη Ρωσία, όσο και στην Ελλάδα. Για τις υπηρεσίες του και την προσφορά του παρασημοφορήθηκε από τον τσάρο Αλέξανδρο τον Α’ και το 1812 απέκτησε τίτλο ευγενείας. Ωστόσο, ο μεγαλύτερος άντρας που ανέδειξαν τα Ψαρά δεν ξέχασε ποτέ την πατρίδα του και βοήθησε με κάθε τρόπο τους επαναστατημένους Έλληνες. Σύμφωνα με ρωσικές πηγές, ο Βαρβάκης άνηκε στην τρίτη βαθμίδα της Φιλικής εταιρίας προσφέροντας υπέρογκα ποσά.
Η οικονομική προσφορά και η προσπάθειά του για την οργάνωση της Επανάστασης υπήρξε μεγαλειώδης. Το 1824, ο Βαρβάκης σε προχωρημένη ηλικία, παίρνει τη μεγάλη απόφαση να επιστρέψει στην πατρίδα, να προλάβει να ξαναδεί το νησί του, λίγο πριν πεθάνει. Καταρρακώθηκε όμως, αντικρίζοντας τα ερείπια του ολοκαυτώματος και τον εμφύλιο σπαραγμό. Η Ελλάδα βρισκόταν στη χειρότερη στιγμή της. Ο Βαρβάκης αποσύρθηκε στην αγγλοκρατούμενη Ζάκυνθο, φανερά δυσαρεστημένος και πέθανε στα χέρια του Διονύσιου Σολωμού, τα ξημερώματα της 10ης Ιανουαρίου του 1825. Με τη διαθήκη του άφησε μεγάλο μέρος της περιουσίας του στο ελληνικό Δημόσιο για κοινωνικούς σκοπούς και για τη δημιουργία κοινωφελών έργων, όπως η ανέγερση του Βαρβακείου Λυκείου, το οποίο υπήρξε το μοναδικό λύκειο θετικών επιστημών για πολλά χρόνια, καθώς και η κατασκευή της Βαρβακείου αγοράς, της κλειστής αγοράς της Αθήνας.
Ο Ψαριανός Ιωάννης Βαρβάκης ξεπέρασε κάθε όριο ηρωισμού και μεγαλοψυχίας και κατέκτησε επάξια τον τίτλο του μέγα Εθνικού ευεργέτη. Όσο εκείνος «αγάπησε» το χαβιάρι, άλλο τόσο αγαπούσε την πατρίδα του και άλλο τόσο τον αγάπησε ο Θεός
Βιβλιογραφία
- Κατραμής, Ν., Αρχιμανδρίτης (1857), «Η Αποβίωσις του Ιωάννη Βαρβάκη», στο περιοδικό Ν. Πανδώρα.
- Ασημομύτης, Β. (2001),Ιωάννης Βαρβάκης. Αθήνα: Κάκτος.
- Σμαραγδής, Γ. (2009). Ντοκιμαντέρ «Στα ίχνη του Ιωάννη Βαρβάκη», Αρχείο ΕΡΤ
