Της Εύας Μόσχου,
Αναγέννηση: ένας όρος γνωστός σε πολλούς από εμάς. Σαν λέξη παραπέμπει σε μια εποχή αναβίωσης της τέχνης και απαλλαγής της από τον συντηρητικό Μεσαίωνα. Όμως, σε καμία περίπτωση κάτι τέτοιο δεν ανάγει την Αναγέννηση σε πρόδρομο της Μοντέρνας Τέχνης. Διατηρεί, όπως θα δούμε παρακάτω, χαρακτηριστικά, που εντοπίζονται και σε προγενέστερες περιόδους. Ο 15ος αιώνας, λοιπόν, συνδέθηκε στενά και με τον Ουμανισμό, δηλαδή την εποχή αυτή, η τέχνη θέτει στο κέντρο όλων τον άνθρωπο και προσφέρει μια αφηγηματική καλλιτεχνική δημιουργία.
Ξεφυλλίζοντας βιβλία τέχνης του 15ου αιώνα, κατά κύριο λόγο, ερχόμαστε σε επαφή με επεισόδια της Καινής Διαθήκης: Ο Ευαγγελισμός, Η Αποκαθήλωση, Η Γέννηση κλπ. Έτσι, μιας και βρισκόμαστε λίγες μέρες πριν τα Χριστούγεννα, τα διαφορετικά αυτά Χριστούγεννα για όλους μας, θα ήταν μια ωραία απασχόληση να εξετάσουμε πως προσεγγίζει η τέχνη της Αναγέννησης, ένα θέμα αγαπητό, αυτό της «Προσκύνησης των Μάγων».
Gentile da Fabriano (1370-1427)
Αρχίζοντας από τα μέσα περίπου του αιώνα, βλέπουμε να επικρατεί ένα στυλ με την ονομασία «Διεθνής Γοτθικός Ρυθμός». Όπως ήδη αναφέραμε υπάρχουν περιπτώσεις που τα, μεσαιωνικού τύπου, στοιχεία, επανεμφανίζονται. Μια από αυτές τις περιπτώσεις αποτελεί και η «Προσκύνηση των Μάγων» του Gentile da Fabriano, του σημαντικότερου εκπροσώπου του ρυθμού αυτού. Το έργο, πρόκειται στην ουσία για μια εικόνα Αγίας Τραπέζης, παραγγελία της οικογένειας Strozzi, για το παρεκκλήσι τους στην Φλωρεντία. Την ζωγραφική επιφάνεια περιτρέχει ένα ξυλόγλυπτο πλαίσιο, κατασκευασμένο από πραγματικό χρυσό. Το πλαίσιο καταλήγει σε τρία οξυκόρυφα τόξα (Γοτθικό στοιχείο) και δίνεται η δυνατότητα χωρισμού του χώρου σε δύο σκηνές. Η βασική σκηνή, καταλαμβάνει και το μεγαλύτερο τμήμα της επιφάνειας.
Οι τρεις Μάγοι, ύστερα από μια μεγάλη διαδρομή, φθάνουν στον Μεσσία, τον οποίο προσκυνούν με δόξα, προσφέροντας τα πολύτιμα δώρα τους. Κατά γενική ομολογία η σειρά τοποθέτησης των Μάγων, σηματοδοτεί και την ηλικία τους: συνήθως στα πρόσωπά τους αντιπροσωπεύονται οι τρεις ηλικιακές φάσεις του ανθρώπου. Στη συγκεκριμένη σκηνή μας εντυπωσιάζει το πολυπρόσωπο της παράστασης, σε βαθμό που να θυμίζει πανηγυρική πομπή, κάτι που δεν θα συνεχίσουμε να βλέπουμε σε ώριμες φάσεις της Αναγέννησης. Ένα ακόμη στοιχείο αφορά τη λαμπρότητα των χρωμάτων, τη διακοσμητικότητα, τις κομψές και ευγενικές μορφές και την επικράτηση της γραμμής. Αρκετά ενδιαφέρουσα είναι και η παρουσία φυτών, αλλά και ζώων, κάτι που μας παραπέμπει στην μακρινή Ανατολή και στην προέλευση των Μάγων. Στο χαμηλότερο μέρος, βλέπουμε τρεις μικρές σκηνές, νατουραλιστικά αποδοσμένες, που αποδίδουν τη Γέννηση, τη Φυγή στην Αίγυπτο και την Υπαπαντή.
Sandro Botticelli (1445-1510)
O Botticelli αποτελούσε πρότυπο ζωγράφου κατά την περίοδο της Αναγέννησης. Μπορεί η θεματολογία του να ξέφευγε από αυτή των υπολοίπων, καθώς ακολουθούσε την μυθολογία, αλλά παρόλα αυτά η τέχνη του είχε κάτι το μαγικό. Ωστόσο, τώρα θα δούμε ένα από τα θρησκευτικά του μοτίβα. Στη δική του «Προσκύνηση των Μάγων» η Παναγία απεικονίζεται αγκαλιά με τον Χριστό, εντός ενός ετοιμόρροπου οικοδομήματος. Πλήθος κόσμου την περιστοιχίζει και ανάμεσα σε αυτούς, γονατιστός, ο Cosimo ο Α’ των Μεδίκων, ενώ λίγο παρακάτω γονατιστοί επίσης, παρουσιάζονται οι γιοι του, Piero και Giovanni. Βλέπουμε, λοιπόν, πως ο Botticelli έχει δώσει μορφή υπαρκτών προσώπων της εποχής του στα πρόσωπα των τριών Μάγων. Οι Μέδικοι θεωρούσαν τους Μάγους προστάτες τους και της οικογένειάς τους, κάτι που ο ζωγράφος δεν αγνοούσε. Ανάμεσα στις μορφές, μια μορφή με λευκά μαλλιά στα δεξιά στο βάθος που κοιτά τον θεατή, είναι ο παραγγελιοδότης, ο Guasparre del Lama. Όσον αφορά το σκηνικό, ο Botticelli έχει τοποθετήσει χρονικά την παράσταση κατά την ανατολή του ήλιου, κάτι που συμβολίζεται και από το παγώνι, ενώ το ξύλινο παραπέτασμα, όπου διαδραματίζεται η σκηνή, συμβολίζει τη φύση.
Ένα στοιχείο που χρήζει έρευνας
Στη δεξιά γωνία του έργου, βρίσκεται τοποθετημένη μια μορφή, με μακρύ, πτυχωτό χιτώνα, ανοιχτόχρωμα μαλλιά και με το πρόσωπο στραμμένο κατά τα ¾ προς τον θεατή. Αυτή η μορφή, από πολλούς, ταυτίζεται με τον ίδιο τον Botticelli. Ωστόσο, υπάρχουν δύο καίρια ερωτήματα: γιατί να πιστεύεται αυτό, ενώ δεν διαθέτουμε κάποια αυτοπροσωπογραφία του ζωγράφου και δεύτερον, δεν θα ήταν περίεργο να τοποθετεί τον εαυτό του στο πρώτο πλάνο; Για το δεύτερο ερώτημα, ίσως η απάντηση σχετίζεται με την ανύψωση του ρόλου του καλλιτέχνη την εποχή της Αναγέννησης.
Leonardo da Vinci (1452-1519)
Ο da Vinci υπήρξε καθοριστική μορφή για την παγκόσμια τέχνη. Στην πραγματικότητα έχει ολοκληρώσει ελάχιστα από τα έργα με τα οποία καταπιάστηκε, καθώς έχανε το ενδιαφέρον του ή έβλεπε ότι η αρχική σύλληψή του ήταν αδύνατον να πραγματοποιηθεί. Ασχολήθηκε με τη μελέτη της φύσης, της ανατομίας και της μηχανικής, ενώ ήταν ανυπέρβλητος στο σχέδιο. Ας δούμε τώρα μια δική του εκδοχή της «Προσκύνησης των Μάγων», που αποτέλεσε και την πρώτη του μεγάλη παραγγελία. Πρόκειται για ένα non finitο έργο. Ήταν το τελευταίο έργο στη Φλωρεντία, προτού αναχωρήσει για το Μιλάνο.
Αν παρατηρήσουμε, διαπιστώνουμε πως όλες οι μορφές έχουν διαφορετικές εκφράσεις και είναι εν κινήσει. Η Παναγία βρίσκεται σε πρώτο πλάνο, μαζί με τους Μάγους. Εδώ, ο καλλιτέχνης εισάγει την πυραμοειδή σύνθεση, που θα τον ακολουθεί από εδώ και έπειτα. Η Παναγία αποτελεί την κορυφή της πυραμίδας. Οι μορφές, έτσι, δείχνουν ότι ενώνονται χωρικά και ψυχικά. Εκτός από την πυραμοειδή τεχνική του, βλέπουμε και την χρήση ατμοσφαιρικής προοπτικής. Κατά τον da Vinci, μορφές και αντικείμενα που δεν βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο δεν είναι δυνατόν να σχεδιάζονται με τις ίδιες λεπτομέρειες, καθώς παρεμβάλλεται η ατμόσφαιρα. Όσον αφορά τα σύμβολα στο έργο, στο βάθος διακρίνεται μια σκάλα. Η σκάλα συμβολίζει την ίδια την Παναγία, που συνέδεσε Ουρανό και Γη. Το δέντρο, συμβολίζει τον ίδιο τον Χριστό.
Δύο ενδιαφέροντα πρόσωπα
Βλέπουμε πως η σκηνή βρίθει από πρόσωπα με έντονες κινήσεις των άκρων, εκτός από τη μορφή της Παναγίας. Υπάρχουν, ωστόσο, δύο ακόμη πρόσωπα, που δεν ακολουθούν το ρου της αφήγησης και παραμένουν στατικά. Στα αριστερά του πίνακα, υπάρχει μια όρθια, ακίνητη, σκεπτόμενη μορφή, αν παρατηρήσουμε την κίνηση του χεριού. Αντίθετα, στη δεξιά πλευρά μια άλλη μορφή έχοντας δει το θαύμα φαίνεται να κοιτάει δεξιά της και να προσκαλεί όλους να δουν τον Χριστό. Πρόκειται, για δύο αντιφατικές απόψεις περί της ύπαρξης του Μεσσία και της πίστης για το τι επρόκειτο να αλλάξει στον κόσμο.
Βιβλιογραφία
- Χαραλαμπίδης, Αλ., Η Ιταλική Αναγέννηση, Θεσσαλονίκη 2014
- Manca, J., “THE UNSEEING SCHOLAR IN LEONARDO DA VINCI’S ADORATION OF THE MAGI”, Notes in the History of Art , Vol. 35, No. 1-2 (Fall 2015/Winter 2016), pp.126-134
- Sandro Botticelli | Adoration of the Magi, 1475-1476. Διαθέσιμο εδώ
- Επίσημη Ιστοσελίδα της Πινακοθήκης Uffizi. Διαθέσιμο εδώ
