Του Κωνσταντίνου Πίχλιαβα,
Όπως υποσχέθηκα στο προηγούμενο άρθρο μου, σήμερα δεν θα ασχοληθούμε με την ιστορία βασιλειών και αυτοκρατόρων, αλλά με την εξέλιξη θεσμών και φαινομένων. Άλλωστε, η ιστορική αφήγηση ολοκληρώθηκε με την άνοδο του Διοκλητιανού στο θρόνο (284). Θα δούμε λοιπόν, το ρόλο που έπαιξε ο στρατός στην κρίσιμη αυτή πεντηκονταετία, την εξέλιξη της οικονομίας, καθώς και τον αντίκτυπο της Κρίσης σε ορισμένα κοινωνικά φαινόμενα, τα οποία με αφετηρία την περίοδο αυτή θα συνεχίσουν να παρατηρούνται μέχρι τις αρχές του μεσαίωνα.
Ας ξεκινήσουμε λοιπόν με το στρατό. Πεθαίνοντας ο Σεπτίμιος Σεβήρος, έδωσε στους γιούς και διαδόχους του την εξής συμβουλή: ὁμονοεῖτε, τοὺς στρατιώτας πλουτίζετε, τῶν ἄλλων πάντων καταφρονεῖτε. Οι εξελίξεις τον δικαίωσαν απόλυτα. Από τους 28 αυτοκράτορες που μεσολάβησαν μεταξύ Σεπτιμίου Σεβήρου (193-211) και Διοκλητιανού (284-305) ένας μόνο απεβίωσε με φυσικό θάνατο. Οι υπόλοιποι είτε δολοφονήθηκαν, είτε έπεσαν σε μάχη. Για να αποκτήσει (και το σημαντικότερο, να διατηρήσει) κανείς την εξουσία την εποχή εκείνη δεν χρειαζόταν μόνο να είναι ικανός, ο στρατός λειτουργούσε άλλωστε ως φυτώριο ικανών ανθρώπων, αλλά και να καλοπιάνει τους στρατιώτες με χρηματικά δώρα (donativa). Οι στρατιώτες άρχισαν έτσι να εγείρουν αξιώσεις, όταν για παράδειγμα, ο Πρόβος διέταξε στρατιωτικές μονάδες να διανοίξουν δρόμους (παρόμοια έργα ήδη από την εποχή της Respublica εντάσσονταν στα βασικά καθήκοντα του στρατού) αυτοί στασίασαν και τον εκτέλεσαν.
Παράλληλα, εκτός από τις μεταξύ των ανταπαιτητών διαμάχες, ο στρατός έπρεπε να αντιμετωπίσει και τους διαρκώς επελαύνοντες βαρβάρους. Οι βαρβαρικές επιδρομές ξεκίνησαν στα χρόνια του Μάρκου Αυρηλίου και συνεχιστήκαν για πολλούς ακόμα αιώνες. Για την αντιμετώπιση των νέων αντιπάλων (Σασσανίδες στην Ανατολή και γερμανικά φύλλα στην Δύση) και των νέων πολεμικών τακτικών, εγκαταλείφθηκε το σχήμα της παραμεθόριας άμυνας. Η λεγεώνα έπαυσε να αριθμεί 5.000 άνδρες, με τον αριθμό να περιορίζεται σε 1.000, ως φυσική συνέπεια ο αριθμός των λεγεώνων μειώθηκε. Τότε, εμφανίζεται και ο τύπος του κατάφρακτου πολεμιστή (clibanarius) που ως στόχο είχε να αντικρούσει τον Σασσανίδη «συνάδερφό του». Για τα στρατιωτικά πράγματα, σημείο καμπής απετέλεσε η βασιλεία του Γαλλιηνού, τότε με νόμο απαγορεύθηκε η ανάληψη της διοίκησης των λεγεώνων από Συγκλητικούς και δημιουργήθηκε ένα κατ’ αποκλειστικότητα έφιππο σώμα, το Comitatus.
Όπως εύκολα εικάζει κανείς, η αύξηση των στρατιωτικών δαπανών επέφερε αντίστοιχη αύξηση της φορολογίας και του πληθωρισμού. Από την εποχή των Αντωνίνων άρχισε η σταδιακή υποτίμηση του Δηναρίου με τη μείωση της περιεκτικότητάς του σε άργυρο. Για την αντιμετώπιση της κατάστασης αυτής, με νομισματική μεταρρύθμιση δημιουργήθηκε νέο νόμισμα, ο Αντωνινιανός (ίσος με δύο Δηνάρια), ο οποίος όμως γρήγορα παρήκμασε. Τα νομισματικά της Αυτοκρατορίας θα μπουν τελικά σε τάξη χάρη στους Διοκλητιανό και Κωνσταντίνο. Το κράτος πλέον, αδυνατούσε να καλύψει την μισθοδοσία των δημοσίων υπαλλήλων και επιβλήθηκε η φορολογία σε είδος (annona militaris). Λόγω του δυσβάστακτου ύψους της παρατηρείται το φαινόμενο του αναχωρητισμού· σε πολλές περιοχές ο πληθυσμός εγκατέλειπε τον τόπο του για να αποφύγει τους φόρους. Αυτό οδήγησε σε περαιτέρω επιβάρυνση της οικονομίας, καθώς τεράστιες εκτάσεις γης ερημώθηκαν.
Η κατάσταση αυτή δεν άφησε ανεπηρέαστη την τάξη των τοπικών βουλευτών (decuriones). Χάρη στον ευεργετισμό και την εθελοντική ανάληψη αξιωμάτων εκ μέρους τους λαμπρυνθήκαν στο παρελθόν οι πόλεις. Ήδη όμως επί Σεβήρων, οι δέκα πλουσιότεροι (δεκάπρωτοι) επιφορτίστηκαν με την συλλογή των φόρων με εχέγγυο την περιουσία τους. Παράλληλα, η Κρίση υπήρξε καταστρεπτική για την βιοτεχνία και το εμπόριο. Οι κλήροι γης συγκεντρώθηκαν στα χέρια λίγων και το (σπανίζων) δουλικό προσωπικό αντικαταστάθηκε από εξαρτημένους παροίκους (coloni). Κάμψη παρατηρείται και στους παραγωγικούς φορείς, στις πόλεις οργανώθηκαν οι συντεχνίες, για την κάλυψη των κρατικών αναγκών δημιουργήθηκαν ειδικά εργαστήρια (fabricae). Εξαιτίας της αστάθειας και των επιδρομών τo εξωτερικό εμπόριο παρήκμασε, σε αντίστοιχη κατάσταση βρισκόταν και το εσωτερικό.
Όπως είναι λογικό, η κοινωνία δεν έμεινε ανεπηρέαστη. Οι περιοχές του «μαλακού υπογαστρίου» της Αυτοκρατορίας (Μεσόγειος) έπρεπε μετά από αιώνες ηρεμίας να συνηθίσουν στην παρουσία των βαρβάρων. Ακόμα και η Ρώμη τειχίστηκε επί Αυρηλιανού. Εκτός βέβαια, από τους «έξωθεν» βαρβάρους οι πόλεις έπρεπε να αποδεχθούν και τους «αγροίκους» στρατιώτες της μεθορίου, οι οποίοι έσωσαν την αυτοκρατορία. Ελάχιστοι αυτοκράτορες της περιόδου είχαν «αριστοκρατική» καταγωγή, η εποχή προσέφερε ευκαιρίες στους ικανούς, ως αποτέλεσμα ήρθησαν τα παλαιότερα στεγανά και αυξήθηκε η κοινωνική κινητικότητα. Η αριστοκρατία που προέκυψε θα επηρεάζει τα ρωμαϊκά πράγματα μέχρι τα χρόνια του Ιουστινιανού.
Η εν γένει αβεβαιότητα έστρεψε το ενδιαφέρον στο μεταφυσικό. Η ανώτερη τάξη στράφηκε στον Νεοπλατωνισμό, που εκφράστηκε από τον Πλωτίνο και τους μαθητές του (άλλωστε, η πατρωνία από τον Γαλλιηνό διευκόλυνε την διάδοσή του στα στρώματα αυτά). Στο εσωτερικό των πόλεων παρατηρήθηκε ευρεία διάδοση του Χριστιανισμού, όχι μόνο στα κατώτερα στρώματα, αλλά και σε επίπεδο τοπικών Βουλευτών από όπου προερχόταν και οι επίσκοποι. Η διάδοση όμως, του Χριστιανισμού και οι εναντίον του διωγμοί θα μας απασχολήσουν στο επόμενο άρθρο.
Παρακολουθήσαμε λοιπόν, επιγραμματικά τον αντίκτυπο που είχε η Κρίση στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Οι αλλαγές υπήρξαν βαθύτατες και δραστικότατες, λείπει μόνο ο Χριστιανισμός, που θα έρθει με τον Κωνσταντίνο και θα παγιωθεί από τους διαδόχους του, για να μιλήσουμε για την μεσαιωνική μορφή της Αυτοκρατορίας, που εσφαλμένα ονομάζεται Βυζάντιο. Το σίγουρο είναι πως χάρη στην προσαρμοστικότητά της, η Αυτοκρατορία θα επιζήσει για πολλούς ακόμα αιώνες.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Alföldy G., «Η Κρίση του 3ου αι. μ.Χ. (235-284 μ.Χ.), Ελληνισμός και Ρώμη Γ΄», τ. 16, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2015, σ. 172-187
- Brown P., «Ο κόσμος της Ύστερης Αρχαιότητας 150-750 μ.Χ.», Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1998, σ. 15-38 και σ. 67-74
- Κραλίδης Απόστολος, «Η αυτοκρατορική λατρεία στην περίοδο της τετραρχίας (285-313 μ.Χ.)», Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2010, σ. 58-82.
- Mackay Christopher, «Αρχαία Ρώμη Στρατιωτική και πολιτική Ιστορία», Παπαδήμας, Αθήνα 2014, σ. 356-404.
- Μπουραζέλης Κ., «Οι τρόφιμοι τα Λύκαινας», ΜΙΕΤ, Αθήνα 2015, σ. 335-353, 367-376.
- Σακελαρίου Μ., «Η εποχή των Σεβήρων και τα Αναρχίας (193-284 μ.Χ.), Ελληνισμός και Ρώμη», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. 14, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2015, σ. 99-105.
