Της Αίγλης Μπένου,
Πρόοδος, ελευθερία, ισότητα, τρεις βασικές αξίες του Διαφωτισμού, του φιλοσοφικού κινήματος που διαδόθηκε στην Ευρώπη από τον 17ο ως 19ο αιώνα. Ο Αδαμάντιος Κοραής αποτελεί τον κατεξοχήν φορέα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, που εμφανίστηκε τον 18ο αιώνα. Με το συγγραφικό του έργο αφύπνισε το πνεύμα και τον πολιτικό στοχασμό του έθνους. Ήταν ο οδηγός του ελληνικού διαφωτισμού, στρέφοντας την κοινή γνώμη στις ανθρωπιστικές σπουδές και στην επιστημονική έρευνα.
Ο Αδαμάντιος Κοραής γεννήθηκε το 1748. Μεγάλωσε στη Σμύρνη και προερχόταν από πατέρα έμπορο και από λόγια μητέρα, η οποία τον βοηθούσε με τα γράμματα. Είναι φανερό, ότι η οικογένειά του ήταν καλλιεργημένη. Η δίψα του Κοραή για μάθηση φαίνεται από το γεγονός, ότι έκανε μαθήματα ελληνικών στον Ολλανδό πάστορα Βερνάρδο με αντάλλαγμα την εκμάθηση ξένων γλωσσών. Μεγάλη του επιθυμία ήταν να φύγει από την Ανατολή και να «γευτεί’» τον αέρα της Δύσης. Το 1771 κατάφερε να ταξιδέψει στο Άμστερνταμ ως αντιπρόσωπος της εταιρείας μεταξιού του πατέρα του. Εκεί ήρθε για πρώτη φορά σε επαφή και μαγεύτηκε από τον ευρωπαϊκό τρόπο ζωής. Έμαθε να διαβάζει και ασχολήθηκε με την μουσική. Όταν αναγκάστηκε να γυρίσει πίσω στην Ανατολή, η ζωή του εκεί του φαινόταν αποπνικτική. Ευτυχώς για τον Κοραή το 1782 θα φύγει πάλι, για να σπουδάσει ιατρική για έξι χρόνια, στο Μονπελιέ της Γαλλίας. Ωστόσο, ο Κοραής δεν εγκαταλείπει το βαθύ πόθο του για τη φιλολογία και τις ξένες γλώσσες, τα οποία συνδυάζει με τις ιατρικές σπουδές.
Η διαμονή του Κοραή στη Γαλλία διαμόρφωσε ριζικά τον εσωτερικό του κόσμο. Είχε την δυνατότητα να παρακολουθήσει τα γεγονότα της Γαλλικής Επανάστασης (1789) και να γνωρίσει τις φιλελεύθερες πεποιθήσεις των Γάλλων ιδεολόγων, τις οποίες ένιωθε πολύ οικείες προς τα δικά του φρονήματα. Είδε με τα μάτια του την πολιτική αλλαγή στη Γαλλία και έτσι τάχθηκε υπέρ της επικράτησης ενός καθεστώτος ισονομίας και δικαιοσύνης. Ο Κοραής θεώρησε πως η Επανάσταση του 1789 θα μπορούσε να λειτουργήσει ως πρότυπο για τους Έλληνες. Γι’ αυτόν τον λόγο, μετά την ολοκλήρωση των ιατρικών σπουδών του, εγκαταστάθηκε στο Παρίσι ως μεταφραστής κειμένων, ώστε να επιτευχθεί η «μετακένωση», η μετάγγιση της ευρωπαϊκής παιδείας στον ελληνικό χώρο.
Επηρεασμένος πια από τις ιδέες του Διαφωτισμού, ο Κοραής πίστευε στη δύναμη της πνευματικής προόδου. Κατά τη γνώμη του, η επανάσταση των Ελλήνων θα είχε θετικά αποτελέσματα, εφόσον είχε αναβαθμιστεί το επίπεδο παιδείας τους. Προχωρά, λοιπόν, στην ανανέωση της ελληνικής παιδείας και σε επίπεδο πρακτικό με την έκδοση κειμένων αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων στη σειρά «Ελληνική Βιβλιοθήκη», αλλά και σε θεωρητικό επίπεδο στα προλεγόμενα, που παρέθεσε στις εκδόσεις του «Αυτοσχέδιους Στοχασμούς περί της Ελληνικής Παιδείας και Γλώσσης». Επεδίωκε την «επανάσταση του μυαλού». Κατά τον Κοραή, μόνο με ετοιμότητα σε μυαλό και ψυχή, θα είναι δυνατόν οι Έλληνες να αποτινάξουν τον οθωμανικό ζυγό.
Ο Κοραής, μετά το 1821, οπότε ξέσπασε η Επανάσταση, θα κατευθύνει τη δράση του σύμφωνα με τα νέα δεδομένα και θα την υποστηρίξει μέχρι τέλους, παρόλο που θεωρούσε πως η επανάσταση έπρεπε να πραγματοποιηθεί 25-30 χρόνια αργότερα, καθώς έκρινε πως το ελληνικό έθνος δεν είχε μορφωθεί επαρκώς. Κατά τη διάρκεια της επανάστασης, πάντα στο πίσω μέρος του μυαλού του υπήρχε ο φόβος για το τι θα διαδραματιστεί μετά. Αν θα καταφέρουν οι Έλληνες να αυτοδιοικηθούν, χωρίς τη βοήθεια μιας ξένης δύναμης. Παρά, όμως, τις ανησυχίες του, συμμετέχει ως ιδρυτικό στέλεχος στο Φιλελληνικό Κομιτάτο του Παρισιού, που εκθέτει τις ελληνικές θέσεις σε ομογενείς και σε ξένους και συγκεντρώνει συνδρομές. Επιπροσθέτως, ο Κοραής αλληλογραφεί με πολλούς φιλέλληνες, όπως ο πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών, Τόμας Τζέφερσον, και συντάσσει άρθρα σε ξένα έντυπα, υποστηρίζοντας το μοντέλο έθνους-κράτους για μια ανεξάρτητη Ελλάδα.
Το 1798 κυκλοφορεί από το Πατριαρχικό τυπογραφείο της Κωνσταντινούπολης το βιβλίο «Πατρική Διδασκαλία». Το συγκεκριμένο βιβλίο στηλίτευε τις ιδέες της ελευθερίας της ισότητας και γενικότερα του διαφωτισμού, τονίζοντας πως οι Έλληνες έπρεπε να υπομείνουν την τούρκικη καταπίεση, γιατί μόνο έτσι θα σωθεί η χριστιανική πίστη. Ο Κοραής, ως εκπρόσωπος του διαφωτισμού, απαντά στο πατριαρχικό βιβλίο με το κείμενο «Αδελφική Διδασκαλία», στο οποίο κατέκρινε τη στάση της Εκκλησίας που υποστήριζε την Οθωμανική κυριαρχία. Η αντίδρασή του δεν σήμαινε φυσικά ότι αντιτίθετο στο Χριστιανισμό, διαφωνούσε όμως με τις απόψεις της Εκκλησίας. Η αντίδραση αυτή του Κοραή δικαιολογείται, από το γεγονός πως η Εκκλησία δεν επιθυμούσε την εξέγερση των Ελλήνων, καθώς η εξουσία της, η οποία πηγάζει από τον Σουλτάνο, θα τίθετο σε κίνδυνο. Γίνεται αντιληπτό, λοιπόν, πως ο Διαφωτισμός κατάφερε μεγάλο πλήγμα στην Εκκλησία, καθώς με την εμφάνιση του η Εκκλησία έχασε το αποκλειστικό «προνόμιο» να επηρεάζει την παιδεία και το περιεχόμενό της.
Ο Αδαμάντιος Κοραής συνέβαλε με τη δράση του και στο γλωσσικό ζήτημα. Ο Κοραής εισήγαγε τη λεγόμενη «μέση οδό», την αποφυγή δηλαδή τόσο της ακαλλιέργητης λαϊκής γλώσσας, του «χυδαϊσμού» όσο και της αρχαΐζουσας. Η ελληνική γλώσσα είχε φτωχύνει, είχε χάσει τον χαρακτήρα της λόγω της τουρκικής επικυριαρχίας. Πολλές ελληνικές λέξεις είχαν αντικατασταθεί με τουρκικές. Ο Κοραής, λοιπόν, υποστήριζε τη χρήση της δημοτικής γλώσσας, εφόσον καθαριστεί από ξένες προσμίξεις, οριστεί με κανόνες και εμπλουτιστεί από την αρχαία ελληνική παράδοση. Η γλωσσική μεταρρύθμιση πίστευε ότι έπαιζε σημαντικό ρόλο για την αναγέννηση της παιδείας και πολιτισμού του ελληνικού λαού.
Η κοραϊκή μέθοδος, όμως, αντιμετώπισε αρκετές επιθέσεις. Αρχικά, οι αρχαϊστές και οι συντηρητικοί επέμεναν ότι ο έλεγχος της παιδείας πρέπει να είναι στα χέρια της Εκκλησίας. Μάλιστα, οι συντηρητικοί κατηγόρησαν και άσκησαν μεγάλη κριτική στο πρόσωπο του Κοραή, καθώς συνέδεαν τις ιδέες του με τη διαφωτιστική ιδεολογία, για την οποία δεν έτρεφαν καθόλου φιλικά αισθήματα. Οι αρχαϊστές, από την άλλη, ισχυρίζονταν πως η αρχαία ελληνική γλώσσα θα γινόταν η ομιλούμενη των σύγχρονών τους. Η σύγκρουση ανάμεσα σε Κοραή και αρχαϊστές επεκτάθηκε σε δημοσιεύματα στο περιοδικό «Ερμής ο Λόγιος», που στήριζε την κοραϊκή μέθοδο και στο περιοδικό «Καλλιόπη», που ήταν υπέρ των αρχαϊστών. Τέλος, η «μέση οδός» δέχθηκε αντίδραση και από οπαδούς της ομιλούμενης, οι οποίοι επιστράτευσαν τα όπλα της σάτιρας και της παρωδίας.
Το ιδίωμα που πρότεινε ο Κοραής ονομάστηκε αργότερα καθαρεύουσα. Ο Κοραής, φυσικά, και δεν είχε καμία σχέση μ’ αυτήν την εξέλιξη της καθαρεύουσας του 19ο και 20ο αιώνα. Δεν είναι δική του ευθύνη η χρήση του αττικού λεξιλογίου και σύνταξης.
Η υλική και πνευματική προσφορά του Κοραή είναι ανυπολόγιστη. Η πολύπλευρη προσωπικότητά του, η δυτικοφροσύνη του και τέλος η συνείδησή του για την αρχαία ελληνική κληρονομία συνέβαλαν σημαντικά για την προετοιμασία της επανάστασης του 1821 όσο και κατά την διάρκεια, ενισχύοντας, μεταξύ άλλων, την αυτοπεποίθηση των Ελλήνων με συμβολικές επιστολές, όπως το «Σάλπισμα Πολεμιστήριον».
Φίλοι μου συμπατριώται,
Δούλοι νά ‘μεθα ώς πότε
Των αχρείων Μουσουλμάνων,
Της Ελλάδος των τυράννων;
Εκδικήσεως η ώρα
Έφθασεν, ω φίλοι, τώρα·
H κοινή ΠΑΤΡΙΣ φωνάζει,
Με τα δάκρυα μας κράζει:
«Τέκνα μου, Γραικοί γενναίοι,
Δράμετ’ άνδρες τε και νέοι·
K’ είπατε μεγαλοφώνως,
Είπατε τ’ όλοι συμφώνως,
Ασπαζόμεν’ είς τον άλλον
M’ ενθουσιασμόν μεγάλον:
Έως πότ’ η τυραννία;
ΖΗΤΩ Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ
(Απόσπασμα Α)
Κατανοούμε, λοιπόν, ότι, παρά την αυστηρή κριτική του Κοραή στην Εκκλησία και τις αντιπάθειες, που δημιούργησε με την συμβολή του στο γλωσσικό ζήτημα, το έργο του δεν μπορεί να αμφισβητηθεί. Αντιθέτως, μόνο να θαυμαστεί. Εξάλλου, μην ξεχνάμε, ότι τα βιβλία του Κοραή δεν βοήθησαν μόνο στον αγώνα για την ελευθερία, αλλά διαπαιδαγώγησαν το ελληνικό γένος με διδάγματα της προγονικής σοφίας. Ο Αδαμάντιος Κοραής υπήρξε ίσως ο πιο φωτισμένος δάσκαλος του Γένους και από τους καλύτερους φιλόλογους της νεότερης Ελλάδας. Τα έργα του, μάλιστα, εντυπωσίασαν τους περισσότερους ξένους συναδέλφους του, αποτελώντας, ουσιαστικά, μια διαχρονική πηγή μόρφωσης για τους Έλληνες.
Βιβλιογραφία
- Κοραής Α. (1801) Σάλπισμα Πολεμιστήριον Αλεξάνδρεια: Τυπογρ. Ατρομήτου του Μαραθωνίου.
- Συλλογικό Έργο (1929) Στρατιωτική και Ναυτική Εγκυκλοπαίδεια τόμος Δ΄. Αθήνα: Εκδ. Στρατιωτικής και Ναυτικής Εγκυκλοπαίδειας. Λήμμα: Κοραής Αδαμάντιος
- Κόκκινου Δ. (1974) Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης τόμος Α΄. Αθήνα: Εκδ. Μέλισσα
- Δημαράς, Κ. “Το σχήμα του Διαφωτισμού” Σε Συλλογικό Έργο (1975) Ιστορία του Ελληνικού Έθνους τόμος ΙΑ΄ ο Ελληνισμός υπό ξένη κυριαρχία περίοδος 1669-1821 Τουρκοκρατία-Λατινοκρατία. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών
- Δρ. Φίφης Χ. Ν. (2020), Ο Αδαμάντιος Κοραής και η αφύπνιση της ελληνικής συνείδησης. Νέος Κόσμος [Πρόσβαση: 7 Δεκέμβρίου] Διαθέσιμο εδώ
