Της Κατερίνας Σφυράκη,
Στην εποχή μας, τον καιρό της κοινωνικής παθογένειας με παγκόσμια εμβέλεια, με κατακλυσμιαίες αλλαγές στο χώρο της τεχνολογίας και την κρίση των ανθρωπιστικών αξιών, που είναι πλέον εντονότερη από ποτέ, η εθελοντική δράση καθίσταται αδήριτη ανάγκη. Υπάρχουν, ωστόσο, πολλά παραδείγματα που επιβεβαιώνουν ότι τα εθελοντικά κινήματα παραμένουν ακόμη ζωντανά. Εκατοντάδες άτομα ανά τον κόσμο οργανώνουν ομάδες που μεριμνούν, τις περισσότερες φορές με αποκλειστικά δικά τους κονδύλια, για τη σίτιση, τη στέγαση, την εκπαίδευση και τη φροντίδα απόρων ατόμων. Αδιαμφισβήτητα, το γεγονός ότι παρατηρείται ολοένα και περισσότερο η άνθιση εθελοντικών κινημάτων τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο, αποτελεί ευχάριστη είδηση.
Είναι, όμως, ο εθελοντισμός πάντοτε ανιδιοτελής; Διακυβεύεται μονάχα από το αίσθημα της κοινωνικής συνείδησης κι ευαισθησίας ή υπάρχουν φορές που δημιουργούμε το πρόσωπο του φιλάνθρωπου μονάχα για να καλύψουμε τα εγωιστικά μας αισθήματα και να τονωθεί το αίσθημα της κοινωνικής μας υπεροχής; Τι συμβαίνει όταν δημοφιλή πρόσωπα, από την ευρωπαϊκή και αμερικανική κυρίως καλλιτεχνική και πολιτική σκηνή, επιδεικνύουν ένα δήθεν εθελοντικό πρότυπο με αφορμή τις ταξιδιωτικές τους εξορμήσεις, ιδίως σε αναπτυσσόμενες χώρες της αφρικανικής και ασιατικής ηπείρου; Τι είναι, τελικά, το «Σύνδρομο του Λευκού Σωτήρα»;
Το «Σύνδρομο-Σύμπλεγμα του Σωτήρα» αφορά εκείνη τη μορφή εθελοντισμού που δεν βασίζεται στην ανιδιοτελή προσφορά προς τους λιγότερο έχοντες, αλλά στην πεποίθηση ότι το άτομο που παρουσιάζεται ως «Σωτήρας» αποτελεί τον ευεργέτη, που θα απαλλάξει τους υπολοίπους από τις προσωπικές και κοινωνικές κακουχίες, που υφίστανται. Πρόκειται για ορισμένα χαρακτηριστικά προσωπικότητας, τα οποία ωθούν το άτομο που, έστω κι ασυνείδητα, τα έχει, να εμπλέκεται επαναλαμβανόμενα με ανθρώπους που χρειάζονται βοήθεια, υποφέρουν ή βρίσκονται σε δυσμενή θέση, με απώτερο σκοπό όχι να τους υποστηρίξει και να τους βοηθήσει, αλλά να τους σώσει. Ο «Σωτήρας» αισθάνεται σιγουριά και βεβαιότητα, καθώς θεωρεί πως μπορεί να επιλύσει κάθε είδους δυσκολία ή πρόβλημα. Ακόμη κι αν χρειαστεί να καταπατήσει τα δικά του όρια, νιώθει ικανοποίηση για τη βοήθεια που παρέχει, όχι όμως με την έννοια της ψυχικής πληρότητας, αλλά με την έννοια της ηθικής του εξύψωσης. Ο «Σωτήρας» καταδυναστεύεται από την ανάγκη του να βρει λύση στα προβλήματα των άλλων.
Όταν τέτοιου είδους συμπεριφορές συναντώνται σε Αμερικανούς και Ευρωπαίους πολίτες, που οργανώνουν υποτιθέμενες εθελοντικές δράσεις σε χώρες της Ασίας και της Αφρικής, μιλάμε πιο ειδικά για το «Σύνδρομο του Λευκού Σωτήρα». Εδώ, ο όρος δεν αναφέρεται μόνο στην αντιμετώπιση των λιγότερο ευνοημένων ως ανίκανων κι άβουλων όντων, που αναζητούν τον ανθρώπινο Μεσσία τους, αλλά ορίζεται ακόμη πιο συγκεκριμένα ως ο εθελοντισμός που προέρχεται από τους λευκούς κατοίκους απέναντι σε ομάδες Ασιατών και Αφρικανών με χαμηλό ή και μηδαμινό εισόδημα και μόρφωση. Πρόκειται για ένα λευκό πρόσωπο που παρέχει βοήθεια σε μη λευκούς ανθρώπους με τρόπο αυτοεξυπηρέτησης. Οι σύγχρονοι «Λευκοί Σωτήρες» ασπάζονται την αβάσιμη και πλέον ρατσιστική αντίληψη ότι ο δυτικός κόσμος είναι πολιτισμικά ανώτερος. Περί τίνος πρόκειται, όμως, πρακτικά η υποτιθέμενη αυτή μορφή εθελοντισμού; Τα άτομα ταξιδεύουν σε χώρες των ηπείρων που προαναφέρθηκαν με μοναδικό σκοπό να «ευρωπαϊκοποιήσουν» και να «αμερικανοποιήσουν» τους πολιτισμούς αυτούς και να επιδείξουν το πρόσωπο του σπλαχνικού και φιλότιμου ηγέτη. Χαρακτηριστικά είναι τα παραδείγματα των διασημοτήτων που ποζάρουν στο φωτογραφικό φακό με ένα παιδί της Αφρικής ή επαινούν μέσω δακρύβρεχτων κειμένων τους άτυχους κι ευάλωτους ανθρώπους ως γενναίους και στωικούς. Φυσικά, κανείς δεν αρνείται ή αμφισβητεί τις υπεράνθρωπες προσπάθειες των ανθρώπων που προσπαθούν να επιβιώσουν στερούμενοι ακόμη και τα απολύτως απαραίτητα αγαθά, και το ψυχικό σθένος, που απαιτούν οι προσπάθειες αυτές.
Εντούτοις, υπάρχει επίδειξη των προνομίων στις συγκεκριμένες περιπτώσεις, που καθιστούν το πεδίο αυτό αμφιλεγόμενο. Η απεικόνιση αυτών των τόπων και των κατοίκων τους με τέτοιον τρόπο προωθεί τη μονομέρεια και την ελλιπή ενημέρωση σχετικά με τον πολιτισμό τους. Η μονοδιάστατη αυτή οπτική αποδεικνύεται από τις αμέτρητες ιστορίες ανθρώπων που επισκέπτονται ορισμένες αναπτυσσόμενες χώρες και καταλήγουν στο να μην ανακαλύπτουν τίποτα που να συνδέεται με την πραγματική ζωή και τις ανάγκες του πληθυσμού. Τα ταξίδια είναι ο τρόπος, για να περιηγηθούμε και να γνωρίσουμε διαφορετικά μέρη, να εμπλουτίσουμε τις ιστορικές μας γνώσεις και να έρθουμε σε επαφή με τα διάφορα πολιτισμικά μοτίβα ανά τον κόσμο. Ταξιδεύοντας, ανακαλύπτουμε διαφορετικές σημαίνουσες πρακτικές μέσα από τον πολιτισμό μιας άλλης περιοχής και κυρίως, έχουμε την ευκαιρία να επικοινωνήσουμε με άτομα διαφορετικής καταγωγής, να γνωρίσουμε τη νοοτροπία και τις αντιλήψεις τους. Όταν τα ταξίδια αυτά αποτελούν απόρροια εθελοντικών δράσεων, κρίνεται ακόμα πιο αναγκαία η διαπολιτισμική αλληλεπίδραση, προκειμένου να κατανοήσουμε και να βιώσουμε την αλήθεια των ανθρώπων, που καλούμαστε να βοηθήσουμε. Δεν είναι εξάλλου τυχαίο το ρητό του Hippolyte Taine (Γάλλου κριτικού και ιστορικού), «Ταξιδεύει κανείς για να αλλάξει, όχι μέρος, αλλά ιδέες».
Το «Σύνδρομο του Λευκού Σωτήρα» δεν αφορά φυσικά μόνο τις εκάστοτε διασημότητες, που προβάλλουν τις εθελοντικές τους δράσεις μέσω των κοινωνικών δικτύων. Παραδειγματικά, πολλοί μαθητές/τριες και φοιτητές/τριες εγγράφονται ετησίως σε διάφορους εθελοντικούς οργανισμούς και Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις, με σκοπό να συμπληρώσουν ένα ακόμη προσόν στο βιογραφικό τους, καταλήγοντας να βιώνουν τις πολυπλοκότητες αναπτυξιακών εγχειρημάτων, για τα οποία δεν είχαν εμπειρία ή γνώση. Προτίθενται μεν να παράσχουν τη βοήθειά τους, αλλά τις περισσότερες φορές δεν διαθέτουν τα προσόντα που ισχυρίζονται, με αποτέλεσμα το εθελοντικό έργο να μην ολοκληρώνεται και οι γηγενείς να χάνουν χρήματα που πιθανόν να κέρδιζαν, αν οι ίδιοι αναλάμβαναν τις εργασίες αυτές. Το «Σύνδρομο του Λευκού Σωτήρα» αποτελεί, ακόμη, μια ολόκληρη κατηγορία στον τηλεοπτικό και κινηματογραφικό χώρο. Ο Αμερικανός κοινωνιολόγος Matthew W. Hughey ορίζει μια ταινία βασισμένη στο «Σύνδρομο του Λευκού Σωτήρα» ως «μια ταινία που βασίζεται συχνά σε κάποια δήθεν αληθινή ιστορία. Περιλαμβάνει μια μη λευκή ομάδα ή ένα μη λευκό άτομο που βιώνει συγκρούσεις και αγώνες με άλλους που είναι ιδιαίτερα επικίνδυνοι ή απειλητικοί για τη ζωή και τη ζωή τους. Ένας λευκός, ο Σωτήρας, μπαίνει στο περιβάλλον αυτό και μέσω των θυσιών του είναι σε θέση να σώσει φυσικά το άτομο ή την κοινότητα μέχρι το τέλος της ταινίας». Οι ταινίες αυτές προάγουν το πρότυπο ότι το λευκό άτομο θα σώσει τους ανήμπορους, προκαλώντας ένα στιγμιαίο αίσθημα συμπόνιας και στην συνέχεια ανακούφισης, καθώς νομίζουμε ότι όλα τα προβλήματα θα λυθούν εύκολα και γρήγορα, όπως στην ταινία.
Υπάρχει, άραγε, τρόπος, για να αντιμετωπίσουμε τα φαινόμενα αυτά, σταματώντας να συμπεριφερόμαστε σε άτομα, κυρίως παιδιά, σαν αξιοθέατα θαυμασμού; Από την άλλη, μήπως ο σκοπός τελικά αγιάζει τα μέσα; Μήπως οι διάσημοι καταφέρνουν να ευαισθητοποιήσουν το κοινό τους σχετικά με τα προβλήματα, που αντιμετωπίζουν οι συνάνθρωποί μας; Σίγουρα, η όποια ευαισθητοποίηση και ενημέρωση ανακύπτει από τέτοιου είδους προβαλλόμενες δράσεις κρίνεται θετική. Εξάλλου, εννοείται πως δεν εμπίπτουν όλες οι εθελοντικές δράσεις στην κατηγορία της υποτιθέμενης φιλανθρωπίας. Πρέπει, όμως, να συνειδητοποιήσουμε ότι η πραγματική ανάπτυξη απαιτεί χρόνο: δεν υπάρχουν άμεσες λύσεις. Ο εθελοντισμός οφείλει να απορρέει από την κοινωνική μας ευαισθησία κι όχι από την λύπηση, από την αλληλεγγύη κι όχι από την ανάγκη να ανέβουμε ψηλότερα στις θέσεις του εγωιστικά ηθικού μας βάθρου.
Ενδεικτικές πηγές
- https://medium.com/an-injustice/the-problems-with-hollywoods-white-savior-narratives-2ed0bd5e5cf6
- https://metro.co.uk/2019/03/06/what-is-a-white-saviour-complex-8793979/
