Της Αγγελικής Ευαγγελακοπούλου,
Η Σομαλία αποτελούσε περίπτωση «αποτυχημένου κράτους» (“Failed State”) λόγω των συνεχών κρίσεων, πολιτικών, οικονομικών και τρομοκρατικών, που αντιμετώπιζε και συνεχίζει να καταπολεμά. Αποτελεί ανατολική χώρα της αφρικανικής ηπείρου και βρίσκεται στο λεγόμενο Κέρας της Αφρικής. Συνορεύει με το Τζιμπουτί στα βορειοδυτικά, την Αιθιοπία στα δυτικά και την Κένυα στα νότια. Αποτελεί παραθαλάσσια χώρα βρισκόμενη στο άκρο της ηπείρου και βρέχεται από τον Ινδικό Ωκεανό. Ο πληθυσμός της ανέρχεται στα 15 εκατομμύρια, σύμφωνα με την τελευταία μέτρηση, ενώ η έκτασή της φτάνει τα 637.657 τ.μ. Το νόμισμα που χρησιμοποιείται είναι το σίλινγκ της Σομαλίας. Ως χώρα συμμετέχει σε πληθώρα διεθνών και περιφερειακών οργανισμών με σκοπό την ενίσχυση της θέσης της στην διεθνή σκηνή και την βελτίωση της εσωτερικής κατάστασης λόγω των συνεχών συγκρούσεων που αντιμετωπίζει για πάνω από 20 χρόνια. Οι σημαντικότεροι από αυτούς τους οργανισμούς είναι οι εξής: η Αφρικανική Τράπεζα Επενδύσεων, το Αραβικό Ταμείο για την Οικονομική και την Κοινωνική Ανάπτυξη Arab, η Αραβική Λίγκα, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και ο ΟΗΕ.
Οι επίσημες γλώσσες της Σομαλίας είναι τα σομαλικά και τα αραβικά. Τα αραβικά δικαιολογούνται από την τοποθεσία της χώρας και της γενικότερης επιρροής που έχει ασκήσει η αραβική κουλτούρα σε πληθώρα αφρικανικών κρατών. Όσον αφορά την εξέλιξη της ιστορίας που οδήγησε στη δημιουργία της δημοκρατίας της Σομαλίας, όπως είναι σήμερα, αξίζει να σημειωθεί πως από το 1840 αποτελούσε στρατηγικό σημείο για τους Ευρωπαίους αποικιοκράτες λόγω της ευνοϊκής θέσης της και της επαφής με τον Ινδικό ωκεανό και διεκδικούταν από τρεις χώρες, την Ιταλία, τη Γαλλία και την Αγγλία. Πρώτη η Αγγλία αποφάσισε να αξιοποιήσει τα οφέλη από την παραθαλάσσια τοποθεσία της χώρας, με σκοπό τη βελτίωση του εμπορίου της προς την Ασία και την Ινδία. Η Γαλλία και η Ιταλία, επιθυμώντας να εκπληρώσουν ανάλογους εμπορικούς σκοπούς, κινήθηκαν προς την περιοχή αφενός για την εύρεση καλύτερων δρόμων που θα διευκόλυναν τις συναλλαγές τους και αφετέρου για να μην αφήσουν την Αγγλία να κυριαρχήσει. Παράλληλα, ενδιαφέρον για το εξής αφρικανικό έδαφος έδειξε και μια χώρα της περιοχής, η Αιθιοπία. Κατά το 1890, οι παραπάνω βρέθηκαν αντιμέτωπες και προκλήθηκε διαμάχη μεταξύ τους για το ποια θα κυριαρχήσει στο μεγαλύτερο μέρος του εδάφους της Σομαλίας. Η Αγγλία και η Ιταλία ήταν εκείνες που ανέπτυξαν στρατιωτικά προτεκτοράτα στη Σομαλία και διατήρησαν τον έλεγχό τους μέχρι και το 1960. Εκείνη τη χρονιά, 26 Ιουνίου, απελευθερώθηκαν οι αποικίες της Αγγλίας και, 1 Ιουλίου, της Ιταλίας.
Η Σομαλία αποτελεί ομοσπονδιακή ημιπροεδρική Δημοκρατία, η οποία ιδρύθηκε το 2012. Είναι η πρώτη κεντρική κυβέρνηση που έχει η χώρα μετά την κατάρρευση της μαρξιστικής-λενινιστικής κυβέρνησης που είχε από το 1969. Πρόεδρος της χώρας είναι ο Mohamed Abdullahi Farmaajo’, ο οποίος εκλέχτηκε τον Φεβρουάριο του 2017, και πρωθυπουργός είναι ο Mohamed Hussein Robble που εκλέχτηκε τον Σεπτέμβριο του 2020. Στην αντιπολίτευση βρίσκεται ο Hassan Ali Khaire, που έχασε τις εκλογές του 2020, και ο προηγούμενος πρόεδρος της χώρας ήταν ο Hassan Ali Khaire. Όσον αφορά τους πρωθυπουργούς, είναι και οι δύο ανεξάρτητοι και δεν εντάσσονται σε κάποιο κόμμα. Οι πρόεδροι, όμως, προέρχονται από φιλελεύθερα κόμματα της σομαλικής δεξιάς. Αξίζει να σημειωθεί ότι η πολιτική κατάσταση της Σομαλίας είναι ιδιαίτερα ασταθής λόγω του σομαλικού εμφυλίου που έχει ξεκινήσει από το 1991 και δεν έχει σταματήσει έκτοτε.
Μετά το τέλος της αποικιοκρατίας και την απόκτηση της ανεξαρτησίας, η στρατιωτική κυβέρνηση του Siad Barre ήταν αυτή που ανέλαβε την εξουσία. Οι πολιτικές του ήταν απολυταρχικές, είχε ως βάση τις ισλαμικές πεποιθήσεις, βασιζόταν οικονομικά στο σοσιαλιστικό πρότυπο και είχε καταλύσει το σύνταγμα, καθώς και το κοινοβούλιο. Όπως είναι φυσικό, οι πολιτικές του σταμάτησαν να γίνονται ανεκτές από τον λαό και, με αφορμή την κάθοδο της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, διάφορα επαναστατικά μορφώματα που δημιουργήθηκαν με την καθοδήγηση του σομαλικού στρατού άρχισαν να αντιστέκονται στην κυβέρνηση. Παράλληλα, η ξηρασία που είχε υποστεί η χώρα είχε προκαλέσει πείνα σε μεγάλο μέρος του πληθυσμού και τον είχε εξαγριώσει παραπάνω λόγω της μη αντιμετώπισης του προβλήματος. Ακόμα ένα ζήτημα που ενίσχυσε το εχθρικό κλίμα στη χώρα ήταν η ύπαρξη πολλών διαφορετικών φυλών που μάχονταν για το κενό της εξουσίας που άφησε ο Beret, εκφράζοντας όλο και περισσότερη βία. Για πολλά χρόνια, οι φυλές δεν επέτρεπαν να γίνουν εκλογές ή να επιλεχθεί κάποια κυβέρνηση με άλλο τρόπο, δημιουργώντας μια ατέρμονη ανθρωπιστική και πολιτική κρίση. Παράλληλα, έκαναν την εμφάνισή τους και τζιχαντιστικές ομάδες που μπήκαν στη μάχη για την εξουσία, προκαλώντας και αυτές με τη σειρά τους έντονα βίαιες καταστάσεις λόγω των τρομοκρατικών χτυπημάτων, μέσω των οποίων προσπαθούσαν να πετύχουν τον στόχο τους. Αν και τα τελευταία χρόνια έχουν αρχίσει να γίνονται βήματα προς την αποκατάσταση της κυβέρνησης και την υιοθέτηση δημοκρατικών θεσμών με στόχο την ειρήνη στη χώρα, η πρόοδος είναι αργή και οι παραπάνω απειλές δύσκολα εξαλείφονται εξ’ ολοκλήρου. Έτσι, ο εμφύλιος πόλεμος δεν έχει λήξει μέχρι και σήμερα.
Η οικονομία της Σομαλίας χαρακτηρίζεται υπανάπτυκτη, καθώς, μετά από την απόκτηση της ανεξαρτησίας της, δεν είχε ποτέ ένα συγκεκριμένο οικονομικό μοντέλο ως πρότυπο με στόχο την αναδιαμόρφωση του οικονομικού της τομέα. Μετά από τελευταία μέτρηση, το ΑΕΠ της φτάνει περίπου τα 4.8 δισεκατομμύρια αμερικανικά δολάρια το 2018. Δεδομένων των συγκρούσεων που έχουν καταβάλει την χώρα από το 1991, μετά την πτώση του στρατιωτικού καθεστώτος Mohamed Siad Barres και την έναρξη του σομαλικού εμφυλίου πολέμου, η χώρα πάσχει από πληθώρα εσωτερικών προβλημάτων και βρίσκεται σε συνεχή αποδιοργάνωση, όσον αφορά την πολιτική, την οικονομία και την κοινωνία.
Τα παραπάνω στοιχεία αποδεικνύουν πως μέχρι το 2000 το ΑΕΠ της Σομαλίας ήταν ασταθές και είχε έντονες διακυμάνσεις και αυξομειώσεις. Πιο συγκεκριμένα, κατά τη δεκαετία του 1980, η στρατιωτική κυβέρνηση που είχε τον έλεγχο της χώρας είχε επιβάλει ένα σοσιαλιστικό μοντέλο επηρεασμένη από την τάση των υπολοίπων αφρικανικών κρατών που μιμούνταν την πρώην Σοβιετική Ένωση, με σκοπό να δείξουν την αντίθεσή τους στον δυτικό τρόπο ζωής και τη μη ανοχή στην αποικιοκρατία που είχαν περάσει. Το αποτέλεσμα αυτής της πολιτικής ήταν ο κρατικός παρεμβατισμός σε όλους τους τομείς της σομαλικής οικονομίας: στις επιχειρήσεις, στον αγροτικό τομέα, στις εταιρίες εξόρυξης και πετρελαίου και στις τράπεζες. Παράλληλα, ιδρύθηκε ένας μεγάλος αριθμός ασφαλιστικών εταιριών για να μειώνεται ο κίνδυνος από τις πιθανές αποτυχίες των παραπάνω οικονομικών μονάδων και να μην επιβαρύνεται το κράτος, όταν αυτό συμβαίνει. Όπως φαίνεται και από τον πίνακα, υπήρξαν κάποιες χρονιές που το συγκεκριμένο πείραμα είχε επιτυχία και ο κρατικός προϋπολογισμός ήταν αυξημένος. Για παράδειγμα, τις χρονιές 1984-1985, 1987 και 1996 οι Ρυθμοί Ανάπτυξης του ΑΕΠ της χώρας κυμάνθηκαν από 3% έως 10%. Ωστόσο, δεν έλλειψαν οι περίοδοι στασιμότητας ή τεράστιων καθόδων , όπως η περίοδος από το 1988 μέχρι και το 1995. Σ’ αυτή την περίπτωση, οι Ρυθμοί Ανάπτυξης δεν κυμαίνονται μόνο σε χαμηλά ποσοστά (π.χ. -0.2%, -0.6%, -1.6% κ.τ.λ.) αλλά πέφτουν σε ακραίο βαθμό κάποιες χρονιές, αποδεικνύοντας την αποτυχία της τότε κυβέρνησης και την έλλειψη ανάπτυξης και σταθερής οικονομικής πορείας (π.χ. -21%, -12%).
Συνεχίζοντας την ανάλυση για το ΑΕΠ της Σομαλίας, από το 1998 έως και το 2018 , οπότε και έγινε η τελευταία μέτρηση, υπάρχει η απόλυτη σταθερότητα. Οι τιμές των Ρυθμών Ανάπτυξης δεν ξεπερνάνε το 3.5% και δεν πέφτουν κάτω από το 1%. Για μια εικοσαετία η χώρα μένει στάσιμη και είναι θύμα του σομαλικού εμφυλίου πολέμου και της έντονης τρομοκρατικής δραστηριότητας, που την κρατάνε μακριά από το να πετύχει μια στοιχειώδη οικονομική ανάπτυξη. Παρά την εξωτερική οικονομική ενίσχυση που δέχτηκε ανά διαστήματα από τους διεθνείς οικονομικούς οργανισμούς, όπως η Παγκόσμια Τράπεζα ή το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, εξακολούθησε να βρίσκεται σε χρέος και να μην μπορεί να ανταποκριθεί στην παγκόσμια οικονομία. Σύμφωνα με μελέτες, τα βασικότερα προβλήματα που είχε να αντιμετωπίσει (πέραν της εμφύλιας σύγκρουσης) ήταν οι κρατικοί περιορισμοί που έθεταν οι κυβερνήσεις, η λανθασμένη διαχείριση των πόρων της χώρας και η πολιτική ελίτ που προσπαθούσε να μιμηθεί το φιλελεύθερο και καπιταλιστικό μοντέλο ανάπτυξης χωρίς να υπάρχουν οι υποδομές ή οι συνεργασίες. Τα παραπάνω είχαν ως αποτέλεσμα να προκληθούν αυξημένη ανισότητα και κοινωνικές διακρίσεις που οδήγησαν τον πληθυσμό σε περαιτέρω διάσπαση και ανικανότητα ένωσης για επίτευξη του κοινού καλού.
Όσον αφορά το κατά κεφαλήν ΑΕΠ, αυτό εμφανίζει περισσότερη αστάθεια, όπως φαίνεται και στους παρακάτω πίνακες. Αναλυτικότερα, από το 1995 έως το 2000 ακολουθεί μια αυξητική τάση, γεγονός που δείχνει πως η οικονομία βρισκόταν σε ανάπτυξη και η απασχόληση του ανθρώπινου δυναμικού ήταν ενισχυμένη. Το 2001 σημειώθηκε μεγάλη μείωση στο κατά κεφαλήν ΑΕΠ, καθώς έπεσε στο -38%, ενώ το ίδιο ποσοστό διατηρήθηκε μέχρι και την επόμενη χρονιά. Έπειτα, μέχρι το 2009 η εξέλιξή του φαίνεται θετική, γεγονός που αιτιολογείται από τη μερική μείωση των εσωτερικών αναταραχών και εξεγέρσεων. Ωστόσο, το 2009 παρατηρείται και η μεγαλύτερη μείωση που έχει γνωρίσει η σομαλική οικονομία στο κατά κεφαλήν ΑΕΠ, αφού φτάνει στο -53.4% λόγω της προσπάθειας των κυβερνώντων για επίλυση των εσωτερικών συγκρούσεων. Το γεγονός αυτό τους άφησε περιθώριο για ελάχιστη ενασχόληση με την οικονομία της χώρας. Έκτοτε και μέχρι σήμερα, το κατά κεφαλήν ΑΕΠ ακολουθεί σταθερή πορεία, παραμένοντας σε χαμηλά ποσοστά και οριακά ξεπερνώντας το 4%. Μοναδική εξαίρεση αποτέλεσε το 2011, οπότε και έφτασε στο 211%, δείχνοντας ότι υπήρχε έντονη απασχόληση του ανθρωπίνου δυναμικού και αναδιαρθρώσεις στους τομείς απασχόλησης με σκοπό τη βελτίωση της οικονομικής κατάστασης, σε συνδυασμό με την εξωτερική βοήθεια από τους οργανισμούς που έχουν αναφερθεί παραπάνω.
Το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού ασχολείται με τη γεωργία και τις αγροτικές δραστηριότητες (περίπου 3/5 του πληθυσμού). Η εκτροφή ζώων και η εξαγωγή τους είναι η βασικότερη δραστηριότητα στον πρωτογενή τομέα. Η Σομαλία είναι πλούσια σε πρόβατα, κατσίκες και καμήλες, γεγονός που αξιοποιεί για να δημιουργεί εμπορικές σχέσεις και συναλλαγές. Επίσης, το έδαφός της είναι πλούσιο σε φυτείες μπανάνας, ρυζιού, βαμβακιού, ζαχαροκάλαμου και διάφορων εξωτικών φρούτων, όπως η παπάγια και το μάνγκο. Πέραν των αγροτικών αγαθών, οι ορυκτοί πόροι της είναι φτωχοί και η ποσότητά τους δεν είναι ικανή για εξόρυξη και εμπορική δραστηριότητα ταυτόχρονα. Χρησιμοποιούνται περισσότερο στο εγχώριο εμπόριο. Ο βιομηχανικός κλάδος βασίζεται στην επεξεργασία των αγροτικών προϊόντων και στην προώθησή τους στην περιφερειακή και παγκόσμια αγορά. Δεν υπάρχει κάποια εξέλιξη στον δευτερογενή τομέα και δεν συμβάλει σε μεγάλο βαθμό στην οικονομία της χώρας.
Ο πληθωρισμός είναι το επόμενο μέγεθος που πρέπει να αναλυθεί για να γίνει περισσότερο κατανοητή η οικονομική πορεία της χώρας. Συγκεκριμένα, όπως φαίνεται στο παραπάνω διάγραμμα, πριν το 2000 φαίνεται να είναι υπερβολικά αυξημένος, καθώς οριακά δεν αγγίζει το 40%. Η εξέλιξη αυτή δικαιολογείται και πάλι από την εσωτερική αναταραχή που υπήρχε στη χώρα και το γεγονός ότι βρισκόταν στις απαρχές του εμφυλίου πολέμου. Από το 2000 και μετά, με εξαίρεση το 2006 που ήταν αυξημένος και πάλι (περίπου 18-20%), ο πληθωρισμός φαίνεται να μειώνεται ή να παραμένει σταθερός σε προηγούμενες τιμές. Κάποιες χρονιές μάλιστα βρίσκεται και σε αρνητικό επίπεδο, γεγονός που ίσως δείχνει τις προσπάθειες που γίνονταν από τη χώρα για επαναφορά της οικονομίας σε αναπτυξιακό επίπεδο και για προσπάθειες οικονομικής άνθησης.
Τέλος, δεδομένου ότι πρόκειται για μια χώρα με συνεχείς αναταραχές να πλήττουν την εσωτερική δομή της αλλά και τον πληθυσμό της, αξίζει να αναλυθεί το μέγεθος της ανεργίας για να φανεί η επίδραση όλων των παραπάνω στον σομαλικό λαό. Γενικά, το μέγεθος της ανεργίας δείχνει πόσο ανθρώπινο δυναμικό μένει χωρίς απασχόληση και βοηθά τους αναλυτές να κατανοήσουν πώς επηρεάζει αυτό τα κοινωνικά στρώματα μιας χώρας και τι προβλήματα και δυσκολίες προκαλεί στη διαβίωσή τους. Έτσι, με βάση το παρακάτω διάγραμμα, φαίνεται πως από το 1995 μέχρι το 2005 η ανεργία βρισκόταν σταθερά σε αρκετά υψηλό επίπεδο. Εύλογα διεξάγεται το συμπέρασμα πως κατά τη διάρκεια μιας εμφύλιας σύγκρουσης και της συνεχούς εναλλαγής κυβερνήσεων, δεν υπάρχει σταθερή οικονομική πολιτική που να προσφέρει οργανωμένες θέσεις εργασίας, οδηγώντας τον πληθυσμό σε ανεργία. Παράλληλα, όπως έχει αναφερθεί και παραπάνω, η Σομαλία μέχρι και το 1991, οπότε και έπεσε η στρατιωτική μέχρι τότε κυβέρνηση, δρούσε με βάση το σοσιαλιστικό μοντέλο. Στη συνέχεια, οι νέες κυβερνήσεις που ανέλαβαν την χώρα προσπάθησαν να μιμηθούν το δυτικό φιλελεύθερο πρότυπο, γεγονός που οδήγησε σε μεγαλύτερη αποδιοργάνωση λόγω του ότι τα δύο συστήματα ήταν άκρως αντίθετα. Από το 2005 μέχρι και το 2008 φαίνεται να υπάρχει πτώση της ανεργίας (11.22%-11.21%), η οποία διακόπηκε για τα επόμενα έξι περίπου χρόνια, αφού μέχρι το 2014 φαίνεται να έχει αυξητική πορεία (11.7%-11.8%). Τέλος, το 2015 σημειώθηκε μια εκ νέου μείωση στο 11.2%, η οποία όμως δεν διατηρήθηκε, διότι την επόμενη αμέσως χρονιά και μέχρι σήμερα η ανεργία αυξάνεται εκ νέου (11.3%-11.4%).
Οδηγούμενοι σε ένα συμπέρασμα, λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω είναι φυσικό να θεωρείται η Σομαλία περίπτωση αναπτυσσόμενου κράτους. Η οικονομική της κατάσταση δεν είναι δυνατό να παραμείνει ανεπηρέαστη, καθώς αφενός αποτελούσε ένα κράτος που για χρόνια δεν είχε κυβέρνηση και κατ’ επέκταση σχεδιασμό για τις πολιτικές του και αφετέρου οποιοδήποτε πρόβλημα και αν εμφανιζόταν, λυνόταν με την βία μεταξύ των εθνοτικών ομάδων. Η ανάλυση που παρουσιάστηκε απέδειξε πως παρά τις όσες αντίξοες συνθήκες στο εσωτερικό της, προσπαθεί να διατηρεί μια ισορροπία. Η βοήθεια που έχει λάβει τόσο από τον ΟΗΕ μέσω των ειρηνευτικών αποστολών, όσο και τους διεθνείς οικονομικούς θεσμούς , έχει συμβάλλει στο να καταφέρει να ξεπεράσει κάποιες δύσκολες οικονομικές περιόδους. Παρ’ αυτά, τα προβλήματα στον κοινωνικό τομέα όπως η ανεργία, οι διακρίσεις, η ανισότητα, ο αναλφαβητισμός κ.α. και τα προβλήματα στην γενική εικόνα της χώρας, δεν παύουν να υπάρχουν και να την καθιστούν ασταθές κράτος.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ:
Origin of the Somali Civil War, Retrieved from here
Somalia Economy, Retrieved from here
Somalia’s Post-Conflict Economy: A Political Economy Approach, Retrieved from here
Timeline of Somali Civil War, Retrieved from here
History of Somalia, Retrieved from here
Somalia Membership of International Organizations, Retrieved from here
