Της Αριάδνης-Παναγιώτας Φατσή,
Η «Μεταμόρφωση του Νάρκισσου» φιλοτεχνήθηκε το 1937. Ο Νταλί χρησιμοποίησε την τεχνική των ελαιοχρωμάτων σε καμβά και ο πίνακας έχει ύψος περίπου 20 ίντσες και πλάτος 30 ίντσες, ενώ εκτίθεται στην γκαλερί Tate Modern στο Λονδίνο από το 1958, στη σουρεαλιστική συλλογή.
Η «Μεταμόρφωση του Νάρκισσου» είναι ένα σημαντικό παράδειγμα της σουρεαλιστικής τέχνης του Νταλί και ένας από τους πίνακες στους οποίους χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά η παρανοϊκή – κριτική μέθοδος του ζωγράφου. Ο πίνακας είναι, όπως υποδηλώνει το όνομά του, η ερμηνεία του καλλιτέχνη για τον ελληνικό μύθο του Νάρκισσου. Ο Νάρκισσος ήταν ένας νεαρός κυνηγός στην Αρχαία Ελλάδα, ο οποίος είχε εξαιρετική ομορφιά και φερόταν αλαζονικά στις σχέσεις του. Για να του δώσει ένα μάθημα για τη συμπεριφορά του -ή, κατά άλλους, επειδή απέρριψε με απαξιωτικό τρόπο τη νύμφη Ηχώ-, η θεά Νέμεσις τον προσέλκυσε σε μια λίμνη, όπου ο ίδιος είδε τη δική του αντανάκλαση. Έκπληκτος από την όψη του, ο Νάρκισσος ερωτεύτηκε την εικόνα και συνέχισε να την κοιτάζει. Τελικά, συνειδητοποίησε ότι ήταν η δική του αντανάκλαση και ήταν τόσο απογοητευμένος που αυτοκτόνησε -ή πέθανε από τον καημό του-, ενώ μετά από αυτό οι θεοί τον μεταμόρφωσαν στο γνωστό ομώνυμο λουλούδι.
Κοιτάζοντας τον πίνακα, με την πρώτη ματιά, η προσοχή μας συνήθως πηγαίνει κατευθείαν προς δύο μεγάλες παρόμοιες μορφές, μία σε κάθε πλευρά του πίνακα. Και οι δύο έχουν παρόμοιες αναλογίες και δομή στο περίγραμμα. Ωστόσο, η καθεμία από αυτές τις μορφές είναι διαφορετική, όπως επίσης και το φόντο της καθεμίας, που απεικονίζει δευτερεύοντα στοιχεία. Αυτές οι δύο μορφές αντιπροσωπεύουν τον Νάρκισσο πριν και μετά τη μεταμόρφωσή του. Σε αυτόν τον πίνακα, η δυαδικότητα αναπαρίσταται ως δύο χωριστά στοιχεία και όχι ως διαφορετικές εικόνες κρυμμένες σε ένα κοινό σχήμα, μοτίβο το οποίο απαντά πιο συχνά στο έργο του Νταλί.
Η αριστερή για μας φιγούρα είναι ο Νάρκισσος πριν από τη μεταμόρφωσή του. Η μορφή ομοιάζει με έναν άνθρωπο που κοιτά την αντανάκλασή του στο νερό. Οι θερμοί χρωματικοί τόνοι εκφράζουν τη ζωή και την επιθυμία, ενώ στο βάθος φαίνονται γυμνές ανθρώπινες φιγούρες που θρηνούν και ίσως αποτελούν παλαιότερες ερωτικές σχέσεις του Νάρκισσου, στις οποίες αυτός έχει φερθεί άσχημα. Στο βάθος αυτής της εικόνας, υπάρχει επίσης μια σκακιέρα, στην οποία διακρίνεται ένα μοναδικό άγαλμα πάνω σε βάθρο. Η λεπτομέρεια αυτή πιθανότατα υποδηλώνει την υπεροψία του Νάρκισσου αλλά και προειδοποιεί τον θεατή ότι αυτός ο τρόπος ζωής μπορεί να έχει ένα δυσάρεστο μέλλον για όποιον τον επιλέγει.
Η δεξιά φιγούρα χαρακτηρίζεται από ψυχρά χρώματα και έχει χάσει την ανθρώπινη υπόστασή της. Πλέον η ανθρώπινη φιγούρα έχει αντικατασταθεί από ένα γκρίζο, σαν απολιθωμένο χέρι (κατά πολλούς, το χέρι της Ηχούς), το οποίο κρατά ένα αυγό αντί για ανθρώπινο κεφάλι. Από το αυγό βλέπουμε να προβάλλει ένα λουλούδι, ο νάρκισσος, που ολοκληρώνει τη μεταμόρφωση. Η εικόνα, όμως, είναι απαισιόδοξη – αυτή η μεταμόρφωση παρουσιάζεται ως καταστροφή, καθώς το λουλούδι έχει μαύρα σημεία που υποδηλώνουν ότι δεν υπάρχει καμία αγνότητα σε αυτό, πάνω στο πέτρινο χέρι περπατούν μυρμήγκια και δίπλα φαίνεται ένας σκύλος να κατασπαράζει ένα κομμάτι σάρκας, πάνω σε ένα ιδιαίτερα σκοτεινό έδαφος, που έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τη θερμότητα της πίσω εικόνας.
Τα θέματα του θανάτου και της παρακμής, ακόμη και σύμβολα όπως τα μυρμήγκια, αποτελούν στοιχεία που παρουσιάζονται συχνά στη ζωγραφική του Νταλί. Δεδομένου ότι είναι γνωστό πως ο ζωγράφος είχε πάρει μαζί του τον πίνακα στη συνάντησή του με τον Φρόιντ το 1938 για να τον συζητήσουν και ο Φρόιντ έμεινε εντυπωσιασμένος από τη γνωριμία, είναι πιθανό ο πίνακας να συνδέει τον Νάρκισσο με τη ναρκισσιστική διαταραχή, η οποία, από τη μία, μπορεί να κάνει τον άνθρωπο να γεμίζει πάθος για τον εαυτό του και να θεωρεί ότι είναι κάποιος εξαιρετικός, αλλά, από την άλλη, να είναι ιδιαίτερα καταστροφική και να οδηγεί στη φθορά και την απελπισία.
