Της Ιωάννας Κουτσομιχάλη,
Η παγκοσμιοποίηση είναι ένα πολυδιάστατο φαινόμενο, το οποίο επηρεάζει τα κράτη της υφηλίου, ενισχύοντας τους κοινωνικούς δεσμούς μεταξύ τους. Αυτή η διασύνδεση που έχει επιτευχθεί αντικατοπτρίζεται σε πολλούς τομείς: Στην εξέλιξη της τεχνολογίας (π.χ. η δυνατότητα των τηλεδιασκέψεων μέσω Skype), στην ανάπτυξη του διεθνούς εμπορίου (καθιστώντας αρκετά αγαθά πολύ προσιτά στον μέσο πολίτη), ακόμη και στον τομέα του πολιτισμού και της κουλτούρας. Τί είναι ακριβώς, όμως, αυτό το φαινόμενο; Αρχικά, ο όρος «παγκοσμιοποίηση» εισήχθη στην διεθνή οικονομική βιβλιογραφία και χρησιμοποιείται τουλάχιστον από το 1944 από τον καθηγητή Θήοντορ Λέβιτ. Ωστόσο, ο πιο εύστοχος ορισμός του φαινομένου της παγκοσμιοποίησης, δόθηκε από τον καθηγητή πολιτικών και διεθνών σχέσεων στο Πανεπιστήμιο του Durham University, ονόματι Ντέιβιντ Χέλντ. Σύμφωνα με εκείνον, η παγκοσμιοποίηση ενσαρκώνει την επιτάχυνση της παγκόσμιας διασύνδεσης, καθώς το φαινόμενο μπορεί να εντοπιστεί σε ένα τοπικό, εθνικό και περιφερειακό επίπεδο.
Ιστορικά, το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης χωρίζεται σε τρία κομμάτια. Το πρώτο κόμματι του παζλ είναι η «αρχαϊκή παγκοσμιοποίηση» και χρονολογείται περίπου στην τρίτη χιλιετία προ Χριστού. Ακόμη και από την προϊστορική περίοδο, οι ρίζες της σύγχρονης παγκοσμιοποίησης είχαν βρεθεί. Μια πρώιμη μορφή παγκοσμιοποιημένης οικονομίας, πολιτισμού και εμπορίου, υπήρχε και κατά την ελληνιστική εποχή, όταν τα πιο γνωστά εμπορικά αστικά κέντρα επικεντρώθηκαν γύρω από τον άξονα του ελληνικού πολιτισμού, σε ένα ευρύ φάσμα που εκτείνονταν από την Ινδία μέχρι την τότε Ισπανία, με πόλεις, όπως η Αλεξάνδρεια, η Αθήνα και η Αντιόχεια να λειτουργούν ως κέντρα της. Το δεύτερο κομμάτι του πάζλ, ονομάζεται «Πρώτο-Παγκοσμιοποίηση» και χρονολογικά εντάσσεται στον 16ο με 17ο αιώνα μ.Χ. Χαρακτηρίστηκε έτσι, λόγω της ανόδου των θαλάσσιων ευρωπαϊκών αυτοκρατοριών, εκείνη την περίοδο, αρχικά αυτών της Πορτογαλίας και της Ισπανίας και έπειτα αυτών της Ολλανδίας και της Μεγάλης Βρετανίας. Τον ίδιο αιώνα, η παγκοσμιοποίηση έγινε επίσης και ένα ιδιωτικό επιχειρηματικό φαινόμενο, με την ίδρυση οικονομικών οργανισμών – εταιρειών όπως η Βρετανική Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών (στα αγγλικά East India Company). Η τρίτη και τελευταία φάση του φαινομένου είναι, η «Σύγχρονη Παγκοσμιοποίηση», η οποία έλαβε χώρα κατά την διάρκειά του «Αιώνα της Ανακάλυψης».
Ο 19ος αιώνας εισήγαγε την σύγχρονη, και πιθανόν οριστική, μορφή της παγκοσμιοποίησης. Η βιομηχανική επανάσταση επέτρεψε την ταχύτατη παραγωγή οικιακών αγαθών, ενώ η δραματική αύξηση του πληθυσμού δημιούργησε μία σταθερή ζήτηση για τα νέα προϊόντα. Η παγκοσμιοποίηση στην συγκεκριμένη περίοδο διαμορφώθηκε, επίσης, από την πολιτική του ιμπεριαλισμού κατά τον 19ο αιώνα. Η επιθυμία των τότε αποικιακών δυνάμεων για απόκτηση πόρων και υλικών αγαθών, που θα εξυπηρετούσαν τις στρατιωτικές και οικονομικές ανάγκες τους κατά την διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, οδήγησε στην άσκηση καταπιεστικών και ρατσιστικών πρακτικών απέναντι στους λαούς και στις αποικίες τους.
Τέλος, έρχεται το τελευταίο κύμα παγκοσμιοποίησης στην χιλιετία 2000 μ.Χ, το οποίο έγινε αρκετά αισθητό με την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008, η οποία επηρέασε όλα τα ανεπτυγμένα κράτη λόγω της τεράστιας οικονομικής διασύνδεσης των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων τους. Στα τέλη της δεκαετίας, μεγάλο μέρος του βιομηχανοποιημένου κόσμου εισήλθε σε μια βαθιά ύφεση. Κάποιοι αναλυτές αναφέρουν ότι ο κόσμος διέρχεται μια περίοδο «απο-παγκοσμιοποίησης» μετά από χρόνια αυξανόμενης οικονομικής ολοκλήρωσης.
Το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης έχει επηρεάσει την κουλτούρα των εθνών παγκοσμίως, σε πολύ μεγάλο βαθμό. Αρχικά, βοηθάει στην διάχυση ιδεών και προτύπων μεταξύ διαφορετικών πολιτισμών. Το φαινόμενο της πολιτιστικής διάδοσης είναι η διάδοση των πολιτιστικών πεποιθήσεων και των κοινωνικών δραστηριοτήτων από μια ομάδα ανθρώπων σε άλλη. Βοηθάει έτσι στην διεύρυνσή των οριζόντων και στην περαιτέρω πολιτιστική καλλιέργεια του ατόμου. Μέσω εκείνης, οι ορίζοντες διευρύνονται και οι άνθρωποι γίνονται πιο πολιτιστικά και πολιτισμικά πλούσιοι. Η ανάμειξη των πολιτισμών μέσω των διαφορετικών θρησκειών και εθνικοτήτων έχει αυξηθεί με την ανάπτυξη της τεχνολογίας της επικοινωνίας και των πληροφοριών (Information and Communications Technology – ICT). Αυτός ο εμπλουτισμός, επιτρέπει να ανοίξουμε τα μυαλά μας και να μάθουμε όσα περισσότερα μπορούμε από κάθε γωνιά της γης. Είναι η «τάση» που θα κάνει όλη την ανθρώπινη εμπειρία να γνωρίσει ότι όλοι οι πολιτισμοί βρίσκονται κοντά ο ένας στον άλλον.
Η προσφορά της παγκοσμιοποίησης στην εθνική κουλτούρα είναι πραγματικά αντιληπτή. Επιφέρει ένα μεγάλο κύμα αλλαγών, καθώς και ένα καινούργιο φαινόμενο με την μετάδοση της αγγλοσαξονικής, κυρίως, «ποπ κουλτούρας». Η διάδοση της «ποπ κουλτούρας» τείνει να επισκιάσει τα επιμέρους εθνικά χαρακτηριστικά ενός πολιτισμού – έθνους. Η «ποπ κουλτούρα» είναι πιο αισθητή στον χώρο των τεχνών, μεταδίδεται δηλαδή μέσω των ταινιών, της μουσικής, των τηλεοπτικών εκπομπών και μέσω της «κουλτούρας» του γρήγορου φαγητού και ένδυσης. Η παγκοσμιοποίηση προσφέρει τη δυνατότητα να εμπλουτίσει τον κόσμο πολιτιστικά. Για πολλούς, η ιδέα ότι η ευκαιρία για πολιτιστικές ανταλλαγές μέσω της παγκοσμιοποίησης μπορούν να συμβάλουν στην προώθηση της διαφορετικότητας και της πολυμορφίας είναι αρκετά ελκυστική. Το όνειρό τους είναι το πολυπολιτισμικό μοντέλο, το «παγκόσμιο χωριό», όπου οι ιδέες και οι πρακτικές μπορούν να ανταλλάσσονται ελεύθερα. Η πιθανή διαφώτιση του παγκόσμιου χωριού μπορεί να αντιπαρατεθεί με τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι έτειναν να δουν άλλα έθνη και πολιτισμούς πριν από αιώνες.
Το νόμισμα, όμως, έχει πάντα δύο όψεις. Εντούτοις, όσο ωφέλιμη και να είναι η παγκοσμιοποίηση στην κουλτούρα ενός λαού, μπορεί να αποδειχθεί και αρκετά ζημιογόνα. Αρχικά, έχει οδηγήσει στην εξάπλωση του δυτικού πολιτισμού και της επιρροής του εις βάρος του τοπικού πολιτισμού σε αναπτυσσόμενες χώρες, όπως η Αφρική. Έτσι, αγνοούν τη δική τους κουλτούρα και «εφαρμόζουν» την αγγλοσαξονική (ιδιαίτερα στους τομείς της ενδυμασίας, των διατροφικών συνηθειών και της γλώσσας), εκείνη δηλαδή του δυτικού πολιτισμού, σύμφωνα με έρευνα του Goyal το 2006. Μερικές, επίσης, αναπτυσσόμενες χώρες φοβούνται πως η αυξημένη παγκοσμιοποίηση πρόκειται να οδηγήσει σε απώλεια ελέγχου των οικονομικών και πολιτικών τους αποφάσεων και απειλώντας, παράλληλα, τις παραδόσεις, τη γλώσσα και τον πολιτισμό τους. Με την κυριαρχία της «αμερικανικής pop κουλτούρας», πολλές αναπτυσσόμενες χώρες βλέπουν την παγκοσμιοποίηση ως μια μορφή «αμερικανοποίησης», η οποία υπονομεύει τις κοινωνίες τους. Επιπλέον, οι περισσότερες εξ αυτών δεν έχουν πολλούς αυστηρούς κανόνες για την προστασία του περιβάλλοντος, με έτσι αποτέλεσμα οι βιομηχανίες των ξένων επενδυτών να ρυπαίνουν πολύ σοβαρά τον υδροφόρο ορίζοντα, την ατμόσφαιρα και το έδαφος τους. Είναι οι κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις της παγκοσμιοποίησης πράγματα που ανησυχούν τον κόσμο;
Με ευκολία μπορούμε να πούμε ότι η παγκοσμιοποίηση έχει επηρεάσει σε σημαντικό βαθμό την ανθρώπινη ιστορία. Από τα καταναλωτικά αγαθά έως την ανταλλαγή διαφορετικών απόψεων, συστημάτων αξιών και πολιτιστικών στοιχείων σε παγκόσμια κλίμακα. Οι περισσότερες σύγχρονες κοινωνίες είναι πλέον αρκετά πολυπολιτισμικές, καθώς περιλαμβάνουν ανθρώπους διαφορετικών εθνικοτήτων με διαφορετικούς τρόπους ζωής. Η παγκοσμιοποίηση φαίνεται περισσότερο να ενώνει και όχι να χωρίζει, μέσω της προώθησης της αλληλοκατανόησης και της αλληλεπίδρασης μεταξύ των διαφορετικών πολιτισμών.
