Της Μαρίας Φράγκου,
Κλεοπάτρα. Ίσως μια από τις σημαντικότερες προσωπικότητες του αιγυπτιακού επιστημονικού κόσμου. Πρόκειται για μια εργατική μαθητευόμενη της αλχημείας, που ίσως αποτέλεσε την πρώτη συγγραφέα βιβλίων χημείας σε μια εποχή, όπου τα γυναικεία δικαιώματα βρίσκονταν ακόμη στο περιθώριο. Όταν η επιστημονική μελέτη δεν είχε ακόμη ακμάσει επαρκώς στον ευρωπαϊκό κόσμο, η Κλεοπάτρα θέτει τις βάσεις για τις σημερινές γνώσεις στη χημεία. Ποια είναι όμως η Κλεοπάτρα, που άφησε το στίγμα της στην ακμάζουσα τότε χώρα της Αιγύπτου;
Πριν από την περιγραφή του έργου της, όμως, ας σταθούμε λίγο στο όνομά της: Και μόνο στο άκουσμά του, οι περισσότεροι την συγχέουν με την ξακουστή αρχαία βασίλισσα της Αιγύπτου, με το αξιοσημείωτο διοικητικό έργο, το έντονο βάψιμο και την κομψή εμφάνιση. Γρήγορα όμως η σύγχυση αυτή παύει, όταν συνειδητοποιεί κανείς ότι οι δύο αυτές γυναίκες έζησαν σε εντελώς διαφορετικές εποχές. Μάλιστα, σύμφωνα με τον Robert Plimer, συγγραφέας βιβλίων αλχημικής φιλοσοφίας, έχει αναφέρει πως λόγω αυτής της σύγχυσης, ορισμένοι έδωσαν συγχαρητήρια στη βασίλισσα Κλεοπάτρα για το επιστημονικό της έργο, ενώ δεν αποκλείει το όνομα «Κλεοπάτρα» που αποδόθηκε στην αλχημίστρια, να αποτελεί ψευδώνυμο!
Η Κλεοπάτρα η αλχημίστρια, υπήρξε ίσως η πρώτη χημικός που, μίλησε για τη μετατροπή μετάλλων σε χρυσό, ενώ εφηύρε επίσης διάφορα εργαλεία επεξεργασίας μετάλλων. Ίσως στην επιστημονική της εξέλιξη, να συνέβαλε και το γεγονός ότι έζησε στην Αλεξάνδρεια, σε μια εποχή που κυριαρχούσαν η επιστήμη, η διανόηση και σαφώς η φιλοσοφία. Μελετούσε τα βιβλία της βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, που αποτελεί ένα από τα επτά θαύματα του κόσμου, ενώ σε αντίθεση με τη συνονόματή της, έζησε σε μια εποχή όπου οι γυναίκες είχαν περιουσία, ισοτιμία με τους άνδρες στο δικαστήριο και δικαίωμα στην μόρφωση (η Κλεοπάτρα η βασίλισσα έζησε το 30 π.Χ., ενώ η Κλεοπάτρα η αλχημίστρια έζησε τον 3ο αιώνα μ.Χ.). Σαφώς, μαθήτευσε και μάλιστα πλάι στη «Μαρία την Εβραία», που υπήρξε εξέχουσα προσωπικότητα του κλάδου, και συνεργάστηκε με ένα σωματείο γυναικών που οργανώθηκε δίπλα στον Νείλο, (λέγεται ότι από εκείνες ξεκίνησε η μπύρα).
Όπως γίνεται αντιληπτό, πρόκειται για μια πρώιμη μορφή χημείας, και όχι για μαγεία όπως ορισμένοι ισχυρίστηκαν, βασιζόμενοι τόσο στην έλλειψη γνώσεών τους όσο και στον σεξισμό που επικρατούσε εναντίον των γυναικών. Σύμφωνα με τον Plimer, δημιούργημα της «Μαρίας της Εβραίας», υπήρξε και το υδροχλωρικό οξύ, που αποτέλεσε τη βάση για την κατασκευή γεφυριών, μπαταριών, ακόμα και πυροτεχνημάτων στο σημερινό κόσμο.
Ωστόσο, η τάση του λαού τότε να αποκαλεί τέτοιου είδους γυναίκες «μάγισσες», σε συνδυασμό με τις καταστροφές που έκαναν μερικοί φανατισμένοι χριστιανοί στο έργο της, καθώς και το πέρασμα του χρόνου, δημιουργούν μεγάλα κενά στις γνώσεις μας για τη δουλειά της Κλεοπάτρας. Το μυστικό της επιστήμης της όμως, έχει ευτυχώς διασωθεί και σήμερα φυλάσσεται στο πανεπιστήμιο Leiden της Ολλανδίας. Η «χρυσοχοΐα της Κλεοπάτρας», όπως ονομάστηκε, αποτελεί ένα έργο χημείας και ταυτόχρονα φιλοσοφίας. Περιλαμβάνει διαγράμματα και σύμβολα που δήλωναν την αιωνιότητα, καθώς και αστέρια, που συμβόλιζαν τη μετατροπή των μετάλλων. Όπως φαίνεται, αποτελεί το πρώτο βιβλίο χημείας που γράφτηκε από γυναίκα εκείνης της εποχής. Φυσικά, άνοιξε τον δρόμο του επιστημονικού αυτού πεδίου και σε άλλες γυναίκες, όπως ήταν η Marie Meurdrac, που έζησε τον 15ο αιώνα στη Γαλλία, υπήρξε φεμινίστρια και αυτοδίδακτη αλχημίστρια, ενώ έγραψε το βιβλίο «minds have no sex», και η Χριστίνα της Σουηδίας, που έστησε το δικό της εργαστήριο αλχημείας, έκανε δική της έρευνα κι έζησε δύο αιώνες αργότερα.
Παρόλη την ενασχόληση της Κλεοπάτρας και των υπολοίπων γυναικών που μελέτησαν τον τομέα αυτό, δεν υπάρχουν επαρκείς πληροφορίες που να αποδεικνύουν τη δυνατότητα μετατροπής βασικών μετάλλων σε χρυσό. Ίσως όλη αυτή η δουλειά, να είχε πλέον αποκτήσει κι έναν πιο μεταφορικό-ηθικό χαρακτήρα: Ίσως πρόκειται για την επιθυμία του ανθρώπου να εξελίξει το μυαλό του, μετατρέποντάς το στην βέλτιστη του μορφή.
Καταλήγοντας, η Αλχημεία που αναπτύχθηκε κατά τον 3ο αιώνα μ.Χ. στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, υπήρξε θεμέλιο για τις σημερινές γνώσεις μετατροπής των μετάλλων, καθώς και τις τεχνικές με τις οποίες πραγματοποιούνταν αυτό. Τα σωματεία γυναικών που είχαν εντρυφήσει πάνω στον κλάδο, έθεσαν τις βάσεις για τη σύγχρονη χημεία και του δυτικοευρωπαϊκού κόσμου, ενώ κληροδότησαν επίσης στην επιστήμη μια ενδιαφέρουσα κληρονομιά γνώσεων, συνυφασμένη με το μυστήριο και τη μαγεία. Δίκαια λοιπόν, η Κλεοπάτρα θεωρήθηκε ως μια από τις πρώτες πρωτοποριακές χημικούς του αιγυπτιακού κόσμου.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Robert Allen Bartlett, Real Alchemy, A primer of practical alchemy, Ibis 3rd revised ed. editions, 2009, σελ. 9-12 και 24
- Hannah Lack, Cleopatra: The ancient alchemist who quested for gold, Cnn, Διαθέσιμο εδώ
