Της Μυρτούς Γαρεφαλάκη,
Cómo brilla a lo lejos la ciudad, más aquí, en la periferia, todo es sólo un montón de suciedad. Vagabundos, animales y miseria. (=όπως λάμπει από μακριά η πόλη, περισσότερο εδώ, στην περιφέρεια, όλα είναι μονάχα ένας σωρός βρωμιάς. Άστεγοι, ζώα και μιζέρια). – Tomasa Espínola
Αυτό το απόσπασμα από το ποίημα του Tomasa Espínola, κατοίκου της Villa Santos Vega στην περιοχή Λα Ματάνζα του Μπουένος Άιρες, αποτυπώνει με τον καταλληλότερο τρόπο τη ζωή στις παραγκουπόλεις τόσο της Αργεντινής, όσο και ολόκληρου του κόσμου.
Είναι γεγονός ότι παραγκουπόλεις υπάρχουν στα περισσότερα κράτη του κόσμου. Είτε αυτές ονομάζονται φαβέλες (favelas, Βραζιλία), είτε χαμένες πόλεις (ciudades perdidas, Μεξικό), είτε νεαρά χωριά (pueblos jóvenes, Περού), είτε οικισμοί της μιζέριας (villas miserias, Αργεντινή), η ουσία παραμένει η ίδια· άνθρωποι που ζουν υπό άθλιες συνθήκες με το όνειρο ότι, ίσως, κάποια ημέρα, θα καταφέρουν να ξεφύγουν από εκεί.
Όσον αφορά την ονοματοδοσία τους, ο όρος Villas Miserias αποδίδεται σε ένα βιβλίο του 1957, του Αργεντίνου συγγραφέα Μπερνάντο Βερμπίτσκι, ονόματι Villa Miseria también es América (= οι παραγκουπόλεις αποτελούν και αυτές ένα κομμάτι της Αμερικής).
Αν και ξεκινούν να αναδύονται ήδη από τις αρχές του 20ου αι., η περίοδος αιχμής της δημιουργίας τους βρίσκεται τη δεκαετία του 1950, όταν μεταναστευτικά κύματα τόσο από το εσωτερικό της χώρας όσο και από τις γειτονικές χώρες αποφασίζουν να μετακινηθούν προς το Μπουένος Άιρες, προς αναζήτηση μιας πιο βιώσιμης καθημερινότητας. Τη δεκαετία του 1990, η επέκτασή τους σε συνδυασμό με την «έκρηξη» νέων οικοδομικών κατασκευών, φέρνουν πολύ κοντά τα δυο διαφορετικά πρόσωπα της πόλης· τη φτώχεια και τον πλούτο. Μια αντίθεση που όχι μόνο συνεχίζει να υπάρχει, αλλά τείνει να αυξάνεται ολοένα και περισσότερο. Άλλωστε, είναι πολύ χαρακτηριστική η εικόνα των villas να ξεπροβάλλουν δίπλα σε κεντρικούς αυτοκινητόδρομους.
Συνήθως πρόκειται για παραπήγματα φτιαγμένα από τσίγκο, ξύλο ή διάφορα άλλα διαθέσιμα υλικά. H διασημότερη και παλαιότερη από αυτές είναι η Villa 31, η οποία δημιουργήθηκε ήδη από τη δεκαετία του 1930 και απαριθμεί περισσότερους από 40.000 κατοίκους.
Σύμφωνα με στοιχεία του 2011, περισσότερο από μισό εκατομμύριο άνθρωποι ζούσαν σε περισσότερες από 800 παραγκουπόλεις μέσα και γύρω από την αργεντίνικη πρωτεύουσα. Μέσα σε τέσσερα χρόνια οι οικισμοί αυτοί φαίνεται να ξεπέρασαν τους 1000, με μόλις ένα ποσοστό της τάξης του 10% να έχει πρόσβαση σε νερό ή να διαθέτει αποχετευτικό σύστημα. Στο σημείο αυτό, αξίζει να σημειωθεί ότι χαρακτηριστικό της γενικότερης κοινωνικής ανισότητας που υπάρχει στα κράτη της Λατινικής Αμερικής αποτελεί το γεγονός ότι 8,8 εκατομμύρια πολίτες, ήτοι το 32,2% του συνολικού πληθυσμού, ζει κάτω από τα όρια της φτώχειας.
Δυστυχώς, οι villas είναι συνυφασμένες με την παραβατικότητα. Μια από τις πιο διαβόητες εξ αυτών αποτελεί η Villa 1-11-14 στην περιοχή Φλόρες, πολλά μέρη της οποίας ελέγχονται από εμπόρους ναρκωτικών. Σπίτι για περισσότερους από 70.000 ανθρώπους και με μέση ηλικία αυτών τα 24 έτη (σε αντίθεση με τις υπόλοιπες villas, όπου ο μέσος όρος ηλικίας ανέρχεται περίπου στα 40 έτη), φανερώνει ότι η ροπή προς την εγκληματικότητα ξεκινάει, αναπόφευκτα, από μικρή ηλικία.
Ωστόσο, υπάρχει και η άλλη όψη του νομίσματος, αφού γίνονται προσπάθειες προκειμένου να «σπάσει» αυτός ο φαύλος κύκλος της παραβατικότητας. Υπάρχει μια ομάδα που στοχεύει ακριβώς σε αυτό· να κατορθώσει, μέσω της τέχνης, να αποτελέσει ένα τρόπο διαφυγής για τους κατοίκους, ήδη από την παιδική ηλικία, από τη σκληρή πραγματικότητα που βιώνουν. Το όνομα αυτής, Grupo Cruz del Sur. Πέραν αυτής της ομάδας, πραγματοποιούνται και ατομικές προσπάθειες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Eugenio Alfonso, ένας 32χρονος φωτογράφος, πρώην κάτοικος της Villa 15, διδάσκει στα παιδιά το επάγγελμά του, τη φωτογραφία, δημιουργώντας έτσι το πρότζεκτ Cruce de Miradas. Μέσα από τη δική του εμπειρία, προσπαθεί να τα προετοιμάσει για μια ζωή όπου, ανεξαρτήτως των συνθηκών, θα έχουν δημιουργήσει μια ατομική ταυτότητα, αλλά και σεβασμό προς την τέχνη.
Παράλληλα, η μαρτυρία μιας κατοίκου της Villa 31 στην περιοχή του Ρετίρο, κάνει αισθητή την περιθωριοποίηση των ανθρώπων που ζουν σε αυτές: «Η διαμονή στις villas δεν σημαίνει ότι είσαι villero (= o/η κάτοικος των «οικισμών της μιζέριας»). Πρέπει να δείξουμε στους ανθρώπους έξω ότι ακόμη και τα αγόρια στις villas μελετούν και εργάζονται. Ότι είμαστε σαν εκείνους που ζουν έξω από τις villas. Ξέρουμε πώς να συμπεριφερόμαστε. Ο σεβασμός δημιουργεί σεβασμό. Αλλά υπάρχουν πολλοί (στις villas) που δεν καταλαβαίνουν, πιστεύουν […] ότι οι μάχες και οι κραυγές κάνουν τους ανθρώπους να μας σέβονται… Όχι, πιστεύω ότι αν κάνω το σωστό, οι άνθρωποι θα με σεβαστούν. Αυτό πρέπει να αποδείξουμε στους ανθρώπους εκτός των villas».
Όπως προαναφέρθηκε ήδη, οι villas miserias υπήρξαν ένα προσωρινό «σκαλοπάτι» για πολλούς ανθρώπους, προκειμένου να ξεκινήσουν μια καλύτερη ζωή. Όνειρο των κατοίκων ήταν να κατορθώσουν να ορθοποδήσουν οικονομικά και να βρουν μια σύντομη διέξοδο από εκεί. Δυστυχώς, πλέον, έχουν γίνει συνώνυμο της μονιμότητας. Οι άνθρωποι που διαμένουν εκεί γνωρίζουν ότι δύσκολα θα καταφέρουν να ξεφύγουν από αυτή την πραγματικότητα, ότι δύσκολα θα καταφέρουν να δημιουργήσουν ένα καλύτερο μέλλον μακριά από εκεί. Ανά περιόδους, πολλές κυβερνήσεις έχουν υποσχεθεί να βοηθήσουν, χωρίς όμως κάποιο αποτέλεσμα. Αντιθέτως, οι παραγκουπόλεις θεωρούνται ως κάτι που χρήζει εξάλειψης και όχι βελτίωσης ή, έστω, αποδοχής. Στη σημερινή εποχή, φαίνεται να υπάρχει ένα είδος ανοχής, όμως τίποτε περισσότερο.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Δαμηλάκου Μ., Ιστορία της Λατινικής Αμερικής από το τέλος της αποικιοκρατίας μέχρι σήμερα, Αιώρα, Αθήνα, 2015
- Orlini G., El Sol de la Mañana. Διαθέσιμο εδώ
- Palomar J., Poesía de la pobreza. Διαθέσιμο εδώ
- Francardo C., Parallel Cities: Buenos Aires’ Villas Miseria. Διαθέσιμο εδώ
- Cruz del Sur. Διαθέσιμο εδώ
- Al Jazeera, Eugenio’s Close Up: Inside the Slums of Buenos Aires. Διαθέσιμο εδώ
- Deutsche Welle, Las villas miseria, la cara visible pero ignorada de las ciudades de América Latina. Διαθέσιμο εδώ
- Cué C., The Buenos Aires slum fighting to save its youngsters from drug dealers. Διαθέσιμο εδώ
