Της Μαρίας Μπουλιέρη,
Το οικογενειακό δίκαιο στον μουσουλμανικό κόσμο αποτελεί έναν κλάδο δικαίου ο οποίος ρυθμίζεται σχεδόν εξαντλητικά στο Κοράνι. Ο γάμος, γενικότερα ως θεσμός, κατά το ισλαμικό δίκαιο αποτελεί θρησκευτική υποχρέωση, ωστόσο δεν θεωρείται και θρησκευτικό μυστήριο, καθώς μυστήρια δεν υπάρχουν στην ισλαμική θρησκεία. Σύμφωνα με τον Ιερό Μουσουλμανικό Νόμο, ο γάμος αποτελεί μια αστική σύμβαση, που θυμίζει τη ρύθμιση του ελληνικού και του δυτικοευρωπαϊκού δικαίου. Η γαμική σύμβαση αυτή ονομάζεται “nikah”.
Για την τέλεση του γάμου δεν απαιτείται ιερολογία, αλλά μόνο επίσημη δήλωση μπροστά σε δύο άρρενες μάρτυρες ή έναν άρρενα και δύο θήλεις, η οποία θα πρέπει να γίνει δεκτή από τον άλλο μελλόνυμφο. Αν και δεν απαιτείται, συνηθίζεται, ωστόσο, η τέλεσή του γάμου ενώπιον των ιεροδικαστών ή των adouls. Η σύμβαση αυτή συνάπτεται μεταξύ των ενδιαφερομένων μερών αυτοπροσώπως ή και δια αντιπροσώπου, με την προϋπόθεση ότι υφίστανται εξαιρετικές περιστάσεις που εμποδίζουν το σύζυγο να παραβρεθεί. Σύναψη γάμου δια αντιπροσώπου δεν προβλέπεται από το ελληνικό δίκαιο. Τα συμβαλλόμενα μέρη, δηλαδή οι σύζυγοι, μπορούν να διαμορφώσουν τα ίδια το περιεχόμενο της συμβάσεως. Την ελευθερία αυτή την έχουν ακόμη και σχετικά με ζητήματα ιδιαιτέρως σημαντικά, όπως τη δυνατότητα του άντρα να παντρευτεί και δεύτερη γυναίκα ή τη μη δυνατότητα λήψης διαζυγίου εάν η σύζυγος έχει κάποια ανίατη ασθένεια, την οποία ο σύζυγος γνώριζε προ της τελέσεως του γάμου.
Στις τυπικές προϋποθέσεις του γάμου εντάσσεται μόνο η γραπτή ή προφορική (ανάλογα με το εσωτερικό δίκαιο του κάθε επιμέρους ισλαμικού κράτους) μορφή της γαμικής σύμβασης ή αλλιώς nikah και η ανταλλαγή των συναινέσεων μεταξύ των μελλονύμφων. Λόγω της εξέλιξης και της κωδικοποίησης που γνωρίζουν τα περισσότερα ισλαμικά δίκαια, η συναίνεση, όπως και στο δυτικό δίκαιο, πρέπει να αποτελεί προϊόν ελεύθερης βούλησης. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό εάν αναλογιστεί κανείς τη θέση της γυναίκας, η οποία πλέον σε αρκετές μουσουλμανικές χώρες μπορεί να δίνει η ίδια την συναίνεσή της ή τουλάχιστον μπορεί να επικυρώνει την σύναίνεση που έδωσε για αυτήν ο κηδεμόνας της (wali). Η συναίνεση επίσης, δεν μπορεί να εξαρτάται από αίρεση ή προθεσμία και δεν υπόκειται σε ανάκληση.
Ένα άλλο πολύ ενδιαφέρον στοιχείο, που αποτελεί σε πολλές περιπτώσεις ουσιαστική προϋπόθεση του μουσουλμανικού γάμου, είναι ο θεσμός της προίκας (sadaq). Στην ουσία πρόκειται για ένα γαμήλιο δώρο που δίνεται για την προστασία της συζύγου και την «οικονομική της αυτοτέλεια». Το δώρο αυτό το δίνει ο σύζυγος στην σύζυγο του για να της εξασφαλίσει διατροφή ως αντιπαροχή για το δικαίωμά του να έχει μαζί της συζυγικές σχέσεις. Το κλασικό ισλαμικό οικογενειακό δίκαιο ορίζει ότι η ίδια η σύζυγος πρέπει να συμφωνήσει στο ύψος της προίκας που θέλει να λάβει, ωστόσο, αυτό που συμβαίνει στην πράξη είναι ότι ο άνδρας καταβάλει το συμφωνηθέν ποσό στον κηδεμόνα της συζύγου του και στην συνέχεια συχνά ζητάει την επιστροφή του. Εάν δεν καταβληθεί προίκα ο γάμος θεωρείται άκυρος και όχι ανυπόστατος, διότι το ελάττωμα αυτό μπορεί να θεραπευτεί με μεταγενέστερη καταβολή του συμφωνηθέντος ποσού. Η αναλυτική καταγραφή της δωρεάς/προίκας είναι μάλιστα ένα από τα στοιχεία μαζί με τα στοιχεία των νεονύμφων και την ημερομηνία σύναψης που περιέχονται στην τελική σύμβαση του γάμου.
Επιπλέον, το ισλαμικό δίκαιο ορίζει πότε ένας γάμος δεν μπορεί να συναφθεί, ορίζει δηλαδή τα απόλυτα και τα σχετικά κωλύματα του γάμου. Από την μία, ως απόλυτα κωλύματα του γάμου θεωρούνται η συγγένεια εξ αίματος ή εξ αγχιστείας, καθώς και η συγγένεια που δημιουργείται μεταξύ ενός ατόμου και της τροφού του, αλλά και η πίστη της συζύγου σε μια θρησκεία που στερείται γραπτών κειμένων, όπως οι ειδωλολάτρες και οι ανιμιστές. Από την άλλη, ως σχετικά κωλύματα του γάμου θεωρούνται η σύναψη γάμου διαδοχικά με δύο αδερφές ή τη θεία της συζύγου, η σύναψη γάμου με την ίδια γυναίκα έπειτα από τρεις διαδοχικούς χωρισμούς, η σύναψη γάμου με μια γυναίκα η οποία βρίσκεται σε γάμο με άλλον σύζυγο ή η σύναψη γάμου με έναν μη μουσουλμάνο ή μια γυναίκα που δεν έχει κάποια από τις θρησκείες που αναφέρονται στο Κοράνι. Τα παραπάνω ονομάζονται σχετικά κωλύματα καθώς μπορούν να θεραπευτούν, εάν για παράδειγμα αλλάξει θρησκεία ο μελλοντικό σύζυγος ή εάν η γυναίκα που βρίσκεται σε γάμο χωρίσει, ενώ τα απόλυτα κωλύματα δεν γίνεται να θεραπευτούν και να παρακαμφθούν σε καμία περίπτωση.
Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφέρουμε μια πολύ πρόσφατη απόφαση βρετανικού δικαστηρίου για τους θρησκευτικούς γάμους nikah των μουσουλμάνων, η οποία ορίζει ότι οι γάμοι αυτοί είναι νομικά «μη – γάμοι» που σημαίνει πως οι σύζυγοι δεν μπορούν να απευθυνθούν στο δικαστήριο για αποζημιώσεις, διατροφές ή διεκδίκηση περιουσιακών στοιχείων. Η απόφαση αυτό προκάλεσε μεγάλη ταραχή στην μουσουλμανική κοινότητα, καθώς πολλά έγγαμα ζευγάρια που θεωρούσαν ότι ο γάμος του είναι έγκυρος βρέθηκαν προ εκ πλήξεως και ο γάμος τους πλέον μπορεί να αποκτήσει νομική ισχύ υπό το βρετανικό δίκαιο μόνο αν πραγματοποιήσουν επιπλέον και πολιτικό γάμο. Έννομο αποτέλεσμα τούτου θα είναι -μεταξύ άλλων- ότι για παράδειγμα οι μουσουλμάνες που επιθυμούν διαζύγιο θα πρέπει να απευθυνθούν στα συμβούλια της Σάρια, που πρακτικά σημαίνει μεγάλες καθυστερήσεις και δεν εξασφαλίζει στις γυναίκες τις ίδιες οικονομικές προστασίες που θα ήταν εγγυημένες αν ο γάμος τους αναγνωριζόταν από το βρετανικό δίκαιο.
Τέλος, ένα από τα θέματα που έχουν δεχθεί και την εντονότερη κριτική από τον δυτικό κόσμο είναι ο θεσμός της πολυγαμίας. Το Κοράνι περιέχει δύο χωρία, τα οποία πιθανότατα θα μπορούσαν να ερμηνευθούν ως αντιφατικά μεταξύ τους. Από τη μια, απαιτεί από το σύζυγο να επιδεικνύει την ίδια στοργή και φροντίδα για κάθε μία από τις περισσότερες συζύγους του (Κεφ. IV, στιχ. 3), ενώ από την άλλη αναφέρει ότι «δεν θα μπορέσετε ποτέ να είστε δίκαιοι απέναντι στις γυναίκες, όσο και αν το επιθυμείτε» (Κεφ. IV, στιχ. 129). Έτσι, υπάρχουν ακόμη και θεωρητικοί που υποστηρίζουν ότι ο κανόνας που θέτει το Κοράνι είναι η μονογαμία και η πολυγαμία αποτελεί την εξαίρεση αποκλειστικά και μόνο για την προστασία των χηρών και των ορφανών, και όχι για τη σεξουαλική ικανοποίηση του άνδρα. Από νομικής απόψεως, δεν υπάρχει καμιά δυνατότητα εξαναγκασμού του συζύγου να περιοριστεί μόνο στην πρώτη του σύζυγο, αν και μπορεί στο γαμικό σύμφωνο να προβλεφθεί κάποια «ρήτρα μονογαμίας». Ακόμα, η γυναίκα έχει το δικαίωμα να ζητήσει διαζύγιο εάν ο άνδρας της παντρευτεί και άλλη γυναίκα, γεγονός που όμως δεν συνηθίζεται. Τα προοδευτικότερα ισλαμικά κράτη, όπως για παράδειγμα η Τυνησία, στο πλαίσιο του εκμοντερνισμού του μουσουλμανικού δικαίου, έχουν καταργήσει και απαγορεύσει απόλυτα το θεσμό αυτό, ενώ άλλα, όπως το Μαρόκο και η Αλγερία, τα οποία προοδεύουν με κάπως πιο αργούς ρυθμούς στον τομέα αυτό, έχουν θέσει αυστηρές προϋποθέσεις υπό το πρίσμα των οποίων η πολυγαμία εξακολουθεί να είναι επιτρεπτή.
Το ισλαμικό οικογενειακό δίκαιο παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, τόσο υπό το πρίσμα του συγκριτικού δικαίου και των νομικών προεκτάσεών του, όσο και από κοινωνικής απόψεως. Στην έκταση του παρόντος άρθρου είναι εμφανές ότι δεν είναι δυνατόν να καλυφθούν λεπτομερώς όλες οι πτυχές και οι προβλέψεις σχετικά με τον μουσουλμανικό γάμο. Αυτό, άλλωστε θα ήταν πολύ δύσκολο ιδιαίτερα λόγω της πολυμορφίας του ισλαμικού δικαίου και των διαφοροποιήσεων που γνωρίζει στα επιμέρους μουσουλμανικά κράτη.
Πηγές
- https://adala.justice.gov.ma/production/legislation/fr/Nouveautes/Code%20de%20la%20Famille.pdf
- http://ikee.lib.auth.gr/record/112371/files/%CE%A4%CE%96%CE%99%CE%91%CE%9D%CE%9F%CE%A5%CE%94%CE%91%CE%9A%CE%97.pdf
- https://www.bbc.com/news/uk-england-london-51508974
- https://islamiclaw.blog/category/family-law/marriage/nikah/
