Της Βάλιας Πλακουδάκη,
Το ιστορικό έργο της Άννας Κομνηνής την συγκαταλέγει αδιαμφισβήτητα ανάμεσα στους σπουδαιότερους ιστορικούς, όχι μόνο της Βυζαντινής περιόδου, αλλά και της Ελληνικής ιστοριογραφίας. Η Άννα Κομνηνή γεννήθηκε το 1083 στην Κωνσταντινούπολη ήταν η μεγαλύτερη κόρη του Αλέξιου Α΄ Κομνηνού και της συζύγου του Ειρήνης Δούκαινας, ηγεμόνων της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Η Άννα ήταν ιδιαίτερα χαρισματική και έδειξε από νωρίς ενδιαφέρον για τις εξελίξεις στο παλάτι, την πρωτεύουσα και τις τεταμένες σχέσεις, που σημειώθηκαν στα τέλη του 11ου αιώνα και στις αρχές του 12ου αιώνα.
Η Άννα ήταν ταλαντούχα και φιλόδοξη. Όταν ο πατέρας της πέθανε το 1118, επιχείρησε να υπονομεύσει τη διαδοχή του μικρότερου αδερφού της, Ιωάννη Β΄ Κομνηνού. Ο Ιωάννης δεν δίστασε να εξορίσει την αδερφή του στην Μονή της Κεχαριτωμένης, όπου έζησε μέχρι το τέλος της ζωής της. Ενώ, οι ημερομηνίες απομόνωσης της Άννας δεν είναι απολύτως σαφείς, γνωρίζουμε ότι ήταν πολύ δραστήρια κατά τη διάρκεια της ζωής της, συγκεντρώνοντας διανοούμενους και ανθρώπους του πνεύματος γύρω της και ενθαρρύνοντας την έρευνά τους. Επικεφαλής μεταξύ αυτών ήταν ο Ευστράτιος Νικαίας, στον οποίο η Άννα ανέθεσε να παράγει τον ερμηνευτικό σχολιασμό για τα Ηθικά Νικομάχεια του Αριστοτέλη. Το αποτέλεσμα δεν ήταν μόνο ένα πρωτοποριακό κομμάτι εξαιρετικής ερμηνευτικής και φιλοσοφικής σημασίας, αλλά είχε βαθύ αντίκτυπο στο μέλλον της δυτικής προοδευτικής διανόησης.
Ωστόσο, είναι το έργο της ίδιας της Άννας Κομνηνής που την χαρακτηρίζει ως πραγματικά αξιοθαύμαστη. Όταν ο σύζυγός της, Νικηφόρος Βρυέννιος, πέθανε στα τέλη του 1130, άρχισε να συγγράφει την ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας κατά τη διάρκεια της βασιλείας του πατέρα της. Το ονόμασε Αλεξιάς και αποτελεί μια ωδή στο σπουδαιότερο ιστορικό έπος, την Ιλιάδα. Στην Αλεξιάδα παρατηρείται μια εκτενής και σχολαστική έρευνα. Η Άννα Κομνηνή περιγράφει μια από τις σημαντικότερες περιόδους όχι μόνο για τη βυζαντινή ιστορία, αλλά και γενικότερα στην Ευρώπη, καθώς αναλύει το οριστικό σχίσμα ανάμεσα στην καθολική και ορθόδοξη Εκκλησία και την αποκρυστάλλωση της διαμάχης μεταξύ της Δυτικής Ευρώπης και της Μέσης Ανατολής.
Εκτός από το εύρος που καλύπτει, η Αλεξιάδα είναι έργο εξαιρετικής σημασίας για τρεις λόγους. Πρώτον, γράφτηκε από ένα μέλος της αυτοκρατορικής οικογένειας, που σημαίνει ότι διαθέτει μια προνομιακή προοπτική. Δεύτερον, αποτελεί τον μόνο ιστορικό απολογισμό της περιόδου 1070-1118 που δημιουργήθηκε στο Βυζάντιο, καλύπτοντας έτσι ένα μεγάλο ιστορικό κενό. Τέλος, η Αλεξιάδα έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον, διότι είναι το πρώτο ιστορικό έργο που γράφτηκε σε ευρωπαϊκή γλώσσα από μια γυναίκα συγγραφέα. Αν και το έργο της Άννας δεν υπήρξε εντελώς άγνωστο στους μετέπειτα ιστορικούς, έχει βρεθεί παραγκωνισμένο για πολλούς αιώνες. Χαρακτηριστικά, ο ιστορικός Έντουαρντ Γκίμπον απέρριψε την Αλεξιάδα ισχυριζόμενος ότι «προδίδει, σε κάθε σελίδα, τη ματαιοδοξία μιας γυναίκας συγγραφέα». Βέβαια, η Άννα είχε διεξάγει αναλυτική ιστορική έρευνα, η οποία περιλάμβανε επίσημα αρχεία όπως αυτοκρατορικές επιστολές, έγγραφα που εκδόθηκαν από το κράτος και άφθονες σημειώσεις στρατιωτικών εκστρατειών.
Η Αλεξιάς δεν αποτελεί ένα αλάνθαστο πορτρέτο του πατέρα της. Αντίθετα, η Άννα περιγράφει την βασιλεία του ως μια δύσκολη περίοδο τεράστιας πίεσης και συχνά αναποτελεσματικής ηγεσίας. Στην αρχή, αφηγείται πως ο Αλέξιος κατέλαβε την εξουσία το 1081. Ο Αλέξιος καταγόταν από την αριστοκρατική στρατιωτική οικογένεια των Κομνηνών και είχε παρακολουθήσει την αυτοκρατορία να παραλύει στο χάος κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1070. Η απότομη οικονομική κρίση ακολούθησε την αύξηση των δαπανών, η οποία επιδεινώθηκε από μια ταχέως τεταμένη σχέση με τους γείτονες του Βυζαντίου. Το 1081 ο Αλέξιος στασίασε μαζί με τους αδερφούς του και πήρε το θρόνο από τον Νικηφόρο Γ΄. Ο Αλέξιος είχε μετακομίσει επίσημα στο αυτοκρατορικό παλάτι και η θέση του στο θρόνο ήταν ασφαλής, όταν οι υποστηρικτές του επιτέθηκαν στη Σύγκλητο, και αφού πρώτα τους αφαίρεσαν τα ρούχα, τους περιέφεραν στην Πόλη. Η Άννα δεν απαλλάσσει τον πατέρα της των ευθυνών του και αναφέρει πως μετέπειτα προσπάθησε να εξιλεωθεί για τα εγκλήματα που είχαν διαπραχθεί. Τα δεινά και οι προκλήσεις που αντιμετώπισε ο αυτοκράτορας κατά τη διάρκεια της βασιλείας του καλύπτονται λεπτομερώς.
Το έργο της Άννας Κομνηνής είναι ένα περίπλοκο και δύσκολο κείμενο. Αποτελεί ένα δημιούργημα περίτεχνης πεζογραφίας με συχνές αναφορές στον Όμηρο, τον Πλούταρχο και τον Ξενοφώντα. Απαιτεί προσεκτική ανάγνωση και ερμηνεία για να εξηγήσει κανείς τα κενά, τις επαναλήψεις και τις αντιφάσεις, αλλά και την σκοπιμότητα τους.
Η Άννα Κομνηνή απεβίωσε το 1053 και τάφηκε κοντά στον πατέρα της, στη Μονή Παμμακάριστου. Έζησε τα τελευταία χρόνια της ζωής της γεμάτη θλίψη, ζώντας στην εξορία και μακριά από την οικογένεια της. Χαρακτηριστικά γράφει «Ρέων ο χρόνος ακάθεκτα και αεί τι κινούμενος παρασύρει και παραφέρει πάντα τα εν γενέσει και ες βυθόν αφανείας καταποντοί όπου μεν ουκ άξια λόγου πράγματα, όπου δε μεγάλα τε και άξια μνήμης, και τα τε άδηλα φύων κατα την τραγωδίαν και τα φανέντα αποκρυπτόμενος».
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Rigsby, Kent J. «ALEXANDER’S LYSIMACHEIA: ANNA COMNENA 15.7.8». Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte 64, no. 3 (2015): 301-305.
- Stouraitis, Ioannis. «Conceptions of War and Peace in Anna Comnena’s Alexiad». In Byzantine War Ideology Between Roman Imperial Concept And Christian Religion: Akten Des Internationalen Symposiums (Vienna, 19–21 Mai 2011), edited by KODER JOHANNES and STOURAITIS IOANNIS, 69-80. Austrian Academy of Sciences Press, 2012.
- Quandahl, E., & Jarratt, S. (2008). «To Recall Him … Will be a Subject of Lamentation: Anna Comnena as Rhetorical Historiographer». Rhetorica: A Journal of the History of Rhetoric, 26(3), 301-335.
