Της Κωνσταντίνας Καλλέργη,
Ένας από τους μεγαλύτερους Ευρωπαίους δραματουργούς, που ξεχώρισε στον καιρό του κι άφησε ανεξίτηλο το στίγμα του στον χώρο του θεάτρου, ο Henrik Ibsen, γεννήθηκε το 1906 στην πόλη Skien, της Νορβηγίας.
Από την αρχή της ζωής του βίωσε σημαντικές αλλαγές και κλήθηκε να αντιμετωπίσει δύσκολες καταστάσεις, όπως, για παράδειγμα, όταν η οικογένειά του έχασε την περιουσία της κι αναγκάστηκε να μετακομίσει, όταν, αργότερα, χρειάστηκε να εγκαταλείψει το σχολείο για να δουλέψει κι όταν, μετά την ενηλικίωσή του, έπαψε να έχει σχέσεις με τους δικούς του. Διαβάζουμε, μάλιστα, στο timesnews.gr πως ακριβώς αυτή «η χρεοκοπία και η ταξική πτώση» της οικογένειάς του επηρέασαν το έργο του, ενώ οι χαρακτήρες και η θεματολογία του συχνά σχετίζονται με τους γονείς του και με θέματα ή καταστάσεις εμπνευσμένες από την ιστορία της οικογένειάς του και το κλίμα που επικρατούσε σε αυτήν. Είναι, ουσιαστικά, σαν μέσα από κάθε χαρακτήρα στα έργα του να αντικατοπτρίζονται οι γονείς του και οι μεταβολές στις σχέσεις τους.
Λαμβάνοντας υπόψιν τα δύσκολα παιδικά κι εφηβικά χρόνια και τα προβλήματα που αντιμετώπισε σε προσωπικό αλλά κι επαγγελματικό επίπεδο, ώσπου να καταξιωθεί ως δραματουργός, αντιλαμβανόμαστε γιατί το σύνολο του έργου του περιστρέφεται γύρω από κοινωνικά κυρίως θέματα και πραγματεύεται ηθικά ζητήματα που προκύπτουν από τη δομή, τη λειτουργία και τα κακώς κείμενα των τότε κοινωνικών δομών και ιδιαιτέρως της αστικής κοινωνίας της εποχής του.
Σύμφωνα με τα όσα γράφει η Erika Fischer Lichte στην «Ιστορία ευρωπαϊκού δράματος και θεάτρου», ο Ibsen έκανε «αντικείμενο του δράματος» τις τότε πολιτικές συνθήκες, ενώ «εισήγαγε στη σκηνή τη ρεαλιστική γλώσσα της καθημερινότητας», φέρνοντας έτσι τη δραματουργία πιο κοντά στο κοινό και μειώνοντας την «απόσταση» μεταξύ τους, η οποία είχε δημιουργηθεί από παλαιότερες, καθιερωμένες απόψεις, σύμφωνα με τις οποίες η τέχνη δεν απευθυνόταν στον απλό λαό. Μετά την επιτυχία του πρώτου κοινωνικού έργου του, «Τα στηρίγματα της κοινωνίας», έθεσε ως κεντρικό άξονα της δραματουργίας του την «αποκάλυψη των αδυναμιών και αντιξοοτήτων» της κοινωνίας, ενώ από τα μέσα του 18ου αιώνα και μετά επιχειρεί με τα έργα του να «τοποθετεί το κοινό του μπροστά σε έναν καθρέφτη, ο οποίος του δείχνει με τρόπο δραστικό την τρομερή απόκλιση μεταξύ της παρούσας πραγματικής του κατάστασης και των αρχικών ιδεωδών», στα οποία στηρίχτηκε η δομή της αστικής κοινωνίας.
Παρότι υπήρξαν κριτικοί που θεώρησαν εφήμερα τα έργα του και τις θεματικές που πραγματεύονταν, ο Hofmannsthal ήταν ο πρώτος που τα εξέτασε ως ομοιογενές σύνολο και διέγνωσε πως «τα δράματα του Ibsen παρουσιάζουν έναν τύπο ανθρώπου, έναν μοναδικό ψυχικό κόσμο», που εκπροσωπείται από το πλήθος των ηρώων στα έργα του. Αναφέρει, μάλιστα, πως οι ήρωες του Ibsen «πιστεύουν στις απέραντες δυνατότητες που υπάρχουν στον άνθρωπο, πιστεύουν στο λυτρωτικό, εξευγενιστικό πόνο». Ενώ για τον ίδιο τον Ibsen διατυπώνει πως «πιστεύει πως το θαυμάσιο μέσα στον άνθρωπο ξυπνάει τότε, όταν δοκιμάζει κάτι το πολύ βαρύ…». Ίσως από αυτή την πεποίθηση του Ibsen να πηγάζουν και τα ηθικά διλήμματα ή οι ενίοτε ακραίες και τραγικές καταστάσεις με τις οποίες φέρνει αντιμέτωπους τους ήρωές του, προκειμένου μέσα από τα γεγονότα και τη ροή κάθε έργου να δείξει και την προσωπική τους εξέλιξη – περισσότερο νοούμενη ως μεταβολή ψυχοσύνθεσης και κατάστασης κι όχι πάντα με έννοια θετική και σχετική με τη μετάβαση προς κάτι το καλύτερο. Ο Ibsen ωθεί τους χαρακτήρες του στα άκρα, τους «ρίχνει» σε δύσκολες καταστάσεις και τους τοποθετεί μπροστά σε έναν καθρέφτη για να τους δείξει την «άσχημη αλήθεια» που αγνοούν, όπως ακριβώς στοχεύει να κάνει και με το κοινό που παρακολουθεί τα δράματά του.
Γι’ αυτόν τον λόγο, ασχολείται με θέματα, όπως οι συμβατικοί γάμοι, η θέση της γυναίκας στην κοινωνία και την οικογένεια, η υποκρισία και τα κοινωνικά ψεύδη, οι οικογενειακές σχέσεις και τα πρότυπα που επιβάλλει η δομή της αστικής κοινωνίας στη ζωή των μελών της, τα οποία πολλές φορές καταπιέζουν τον πραγματικό τους χαρακτήρα και υπονομεύουν την αληθινή ευτυχία τους.
Στην εποχή που οι κοινωνιολόγοι της οικογένειας, Riehl και Le Play, εξυμνούσαν την αξία της οικογένειας ως κοινωνικής δομής κι ως μορφής προστασίας και «ασύλου από την ασχήμια, τον υλισμό και την ανηθικότητα», ενώ προειδοποιούσαν για την παρακμή της λόγω της «χειραφέτησης των γυναικών» και της «απόκρυψης της αυθεντίας του πατέρα» (Fischer-Lichte, 2012), o Ibsen τόλμησε να εναντιωθεί στις πεποιθήσεις της κοινής γνώμης, αντιπαραθέτοντας τη δική του οπτική μέσω των «οικογενειακών δραμάτων» του: «Το κουκλόσπιτο», «Φαντάσματα» και «Η αγριόπαπια».
Σε αντίθεση με τις επικρατείς απόψεις της εποχής του, ο Ibsen πίστευε πως «το ύψιστο που μπορεί να επιτύχει ένας άνθρωπος είναι να πραγματώσει τον εαυτό του […] κι, επειδή υπεύθυνη γι’ αυτό είναι κατά κύριο λόγο η οικογένεια, ο συγκεκριμένος στόχος δεν θα επιτευχθεί, προτού μεταβληθεί ριζικά η δομή της» (Fischer-Lichte, 2012). Πρώτος ο Ibsen μέσα από τα έργα του επιχείρησε να παρουσιάσει «τις μοιραίες συνέπειες της πατριαρχικής οικογένειας για την ανάπτυξη του εαυτού»• στο εγχείρημά του αυτό επικουρικό ρόλο έπαιζαν οι καθημερινοί, προσιτοί, «ανθρώπινοι» χαρακτήρες που πρωταγωνιστούσαν στα έργα του και οι οικείες καταστάσεις που παρουσίαζε, με τις οποίες μπορούσε το κοινό εύκολα να ταυτιστεί και να φανταστεί τον εαυτό του στη θέση των ηρώων. Είχε το θάρρος να παρουσιάσει αντρικές μορφές με βαθιές αδυναμίες και συμπλέγματα και γυναίκες με βαθιά θαμμένο δυναμισμό και λανθάνουσες ηγετικές ικανότητες• χαρακτήρες που αναγκάζονταν να σκεπάζουν τις δυνατότητες ή τις αδυναμίες τους, στην προσπάθεια να ανταποκριθούν στα standards που η κοινωνία είχε θέσει για το φύλο και τη θέση του καθενός.
Ξεκινώντας από τον Ibsen και την επιρροή που είχε στη δραματουργία, κατά τον 19ο αιώνα ξεσκεπάστηκε «ο αστικός μύθος της οικογένειας ως τόπου και καταφυγίου της ανθρωπιάς, όπου μπορεί να διαμορφωθεί ανεμπόδιστα και να αναπτυχθεί ελεύθερα η προσωπικότητα του μεμονωμένου ατόμου […]» (Fischer-Lichte, 2012).
Ξεπεράστηκαν τα προηγούμενα σχήματα και στεγανά του θεάτρου. Εγκαταλείφθηκαν από παλιά καθιερωμένες και ξεπερασμένες νόρμες αφήγησης, πλοκής και προσωπογραφίας, ανοίγοντας έτσι τον δρόμο για το νεότερο και σύγχρονο θέατρο, που δεν εθελοτυφλεί ούτε στρουθοκαμηλίζει, αλλά αποτυπώνει την πραγματικότητα με τα μελανά της σημεία• που δεν κρατά αποστάσεις ούτε απευθύνεται σε λίγους κι εκλεκτούς, αλλά έρχεται κοντύτερα στον μέσο θεατή και τα προβλήματά του• που δεν επαναπαύεται σε δοκιμασμένα κλισέ, αλλά επιχειρεί και δημιουργεί την αλλαγή. Το θέατρο για τους ανθρώπους κι όχι μόνο για την τέχνη.
