Της Σοφίας Πεχλιβανίδου,
Πολλές φορές και σε πολλές συζητήσεις περί πολιτισμού, περί ελληνικού πνεύματος, περί αρχαιοελληνικού κάλλους, παραδόσεων και γενικώς περί θεμάτων που αφορούν το τι συνιστά στοιχείο πολιτισμού μιας χώρας -στοιχεία για τα οποία συνήθως αισθανόμαστε περήφανοι- αναρωτιέμαι τι θα απαντούσα ως μαμά αν με ρωτούσε ποτέ το παιδί μου τι είναι πολιτισμός.
Ο πολιτισμός ορίζεται ως το σύνολο των υλικών, πνευματικών, τεχνικών επιτευγμάτων και επιδόσεων, που είναι αποτέλεσμα των δημιουργικών δυνάμεων και των ικανοτήτων του ανθρώπου. Ιστορικά εκφράζεται στους τύπους και στις μορφές οργάνωσης και δράσης της κοινωνίας, καθώς και στη δημιουργία (υλικών και πνευματικών) αξιών και ως το σύνολο των πνευματικών και καλλιτεχνικών επιδόσεων και επιτευγμάτων του ανθρώπου (τέχνες, επιστήμες, θεσμοί, δίκαιο, θρησκεία, έθιμα κτλ.), καθώς αναφερόμαστε σε πνευματικό πολιτισμό. Αυτό συνιστά τον ορισμό που μπορεί να βρει κάποιος σε λεξικό, όταν αναζητά τη σημασία της λέξης σε θεωρητικό επίπεδο. Σήμερα, ωστόσο, το περιεχόμενο της λέξης ενδεχομένως να αλλάζει, ιδιαίτερα όταν καλούμαστε να μιλήσουμε γι’ αυτό και να μοιραστούμε τις σκέψεις μας για το τι είναι ο πολιτισμός που έχουμε σήμερα, κομμάτι του οποίου είμαστε στο παρόν, και τι είδους πολιτισμό θέλουμε να κληροδοτήσουμε στην επόμενη γενιά. Στ’ αλήθεια, τι θα μπορούσαμε να πούμε σε ένα παιδί σήμερα για τον δικό μας πολιτισμό χωρίς να χρειαστεί να ανατρέξουμε σε παραδείγματα ενός ένδοξου παρελθόντος, του οποίου κανένα επίτευγμα δεν μας ανήκει, παρά μόνο η διαφύλαξή τους, που και αυτή πολλές φορές γίνεται πλημμελώς;
Συχνά με απασχολεί ως ερώτημα το τι θα έλεγα στα παιδιά για τον πολιτισμό των ημερών μας. Σκεπτόμενη όλα τα στρεβλά του πολιτισμού μας, όλες τις αγκυλώσεις στις οποίες βρισκόμαστε προσκολλημένοι, θεωρώντας ότι «αφού έτσι μας έμαθαν, έτσι πρέπει να είναι», και όλα εκείνα τα στοιχεία που γνωρίζουμε ότι μας κρατούν δέσμιους ενός παρελθόντος που κάθε άλλο παρά ένδοξο καταλήγει να είναι στο μυαλό μου, ο πολιτισμός για τον οποίο θα ήθελα να μιλήσω στα παιδιά της επόμενης γενιάς είναι πολύ διαφορετικός από εκείνον για τον οποίο μίλησαν οι δικοί μου γονείς και οι δικοί μου δάσκαλοι σε μένα, όταν ήμουν παιδί.
Και αν με ρωτούσε το παιδί μου «Τι είναι πολιτισμός;» τι θα του απαντούσα; Θα μπορούσα σίγουρα να του μιλήσω για την προϊστορία, την ανακάλυψη της φωτιάς και των πρώτων εργαλείων, για την αρχαία Ελλάδα, τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη, τον Επίκουρο, θα μπορούσα να αναφερθώ στο θέατρο, στη μουσική, στις καλές τέχνες, στα επιτεύγματα των ανθρώπων εκείνων που τόσο αρεσκόμαστε όλοι να εξιστορούμε και διεκδικούμε ομοιότητες, λέγοντας ότι αποτελούν προγόνους μας. Θα μπορούσα, όμως, από την άλλη, να αναφέρω τους πολέμους μεταξύ πόλεων-κρατών, την έπαρση στρατηγών που τους οδηγούσε στη διοργάνωση εκστρατειών για την κατάκτηση εδαφών. Ή μήπως να αναφέρω την υποδούλωση ανθρώπων στην απόλυτα δημοκρατική αρχαία Αθήνα; Θα μπορούσα να σταθώ στα επιστημονικά επιτεύγματα του παρελθόντος από την αρχαιότητα έως σήμερα για τις ανακαλύψεις, για τα ταξίδια, για την εκπαίδευση των νέων, για τη φιλοσοφία, την αστρονομία και την ιατρική. Εντούτοις, θα μπορούσα να αναφέρω και το ότι τα ανάπηρα άτομα στις κοινωνίες εκείνες έμεναν πάντα στο περιθώριο ή θανατώνονταν ως ανίκανα να προσφέρουν το οτιδήποτε στην κοινωνία, θα μπορούσα να του πω για τις θρησκείες του κόσμου, για τα εγκλήματα που έγιναν εν ονόματι κάποιου Θεού για τον θρησκευτικό φανατισμό διαχρονικά και τότε θα καταλήγαμε στο ερώτημα «Και, αφού υπάρχουν πράγματα άσχημα στον πολιτισμό μας, γιατί δεν τα αλλάζουμε μαμά;».
Η απάντηση στο παραπάνω ερώτημα είναι αυτή που με δυσκολεύει περισσότερο και είναι ταυτόχρονα και ο λόγος για τον οποίο θα μιλούσα στο παιδί μου για όλα τα προβληματικά στοιχεία του πολιτισμού μας, για να είναι ενημερωμένο, για να τα αξιολογήσει, για να μπορεί εκείνο να φτιάξει για τον εαυτό του έναν πολιτισμό που θα συγκεντρώνει τα όμορφα, σημαντικά και χρήσιμα και να διορθώσει τα στρεβλά του υπάρχοντος πολιτισμού, απορρίπτοντας θαρραλέα τα στοιχεία εκείνα που είναι οπισθοδρομικά. Αν έπρεπε να σκεφτώ μια συμβουλή για το παιδί μου, λοιπόν, θα την διάρθρωνα κάπως έτσι:
«Γιατί ο πολιτισμός, παιδί μου, οφείλει να λούζεται από φως, να αφήνει πίσω το σκοτάδι, να είναι εκεί για να υπερασπίζεται το δίκιο, να απευθύνεται σε όλους ανεξαιρέτως, αφού προέρχεται από όλους και ανήκει σε όλους. Πολιτισμός είναι να σέβεσαι και να υπερασπίζεσαι την ελευθερία του συνανθρώπου σου, όταν αυτή καταστρατηγείται. Πολιτισμός είναι να σέβεσαι το δικαίωμα της εκπλήρωσης των υποχρεώσεών του απέναντι στον νόμο. Πολιτισμός είναι να αναγνωρίζεις την ικανότητα του καθενός να προσφέρει κάτι, περισσότερο ή λιγότερο, και να τον ανταμείβεις. Πολιτισμός είναι να δίνεις κίνητρο στους ανθρώπους να δημιουργούν. Πολιτισμός είναι να μην επιτρέπεις σε ανθρωπόμορφες θρησκείες να φανατίζουν τους ανθρώπους που τις ασπάζονται ώστε να βλάψουν ο ένας τον άλλον εν ονόματι Θεού. Πολιτισμός είναι να επενδύεις στην επιστήμη και την τέχνη. Πολιτισμός είναι να προασπίζεσαι την υγεία και την ασφάλεια. Πολιτισμός είναι να αναβαθμίζεις την ποιότητα της ζωής σου σεβόμενος το περιβάλλον και προστατεύοντάς το. Πολιτισμός είναι να κάνεις τέτοια συζήτηση με το παιδί σου, επειδή θέλεις για εκείνο να ζήσει στον κόσμο που του αξίζει και κυρίως στον κόσμο που ονειρεύεται. Πολιτισμός είναι…».
