Της Γεωργίας Παγιαβλά,
Η φτώχεια είναι ένα πολυδιάστατο φαινόμενο και έχει γίνει αντικείμενο πολλών εμπειρικών μελετών, οι οποίες προσπαθούν να εντοπίσουν τους παράγοντες που προκαλούν την εκδήλωσή της. Τα συμπεράσματά τους καταλήγουν ότι ο κίνδυνος της φτώχειας εξαρτάται από την ύπαρξη απασχόλησης, το επίπεδο εκπαίδευσης, τη φυσική κατάσταση, την ηλικία, το φύλο και το τόπο διαμονής. Έτσι, υπάρχει η πεποίθηση ότι η απασχόληση συνδέεται άμεσα με τη μείωση της φτώχειας. Όμως, παρατηρείται ότι πολλοί εργαζόμενοι χαρακτηρίζονται ως φτωχοί ή βρίσκονται στον κίνδυνο φτώχειας. Χαρακτηριστικά, στην Ευρώπη το ¼ των φτωχών είναι εργαζόμενοι (περίπου 21 εκατομμύρια άνθρωποι) (Blagoycheva, 2016), στην Αμερική το 51,8% των φτωχών έχουν κάποιο είδος απασχόλησης (Bureau of Labor Statistics, 2016) και στις αναπτυσσόμενες χώρες οι φτωχοί εργαζόμενοι αποτελούν το 40% των εργαζομένων (περίπου 114 εκατομμύρια), με την Ινδία να έχει τους υψηλότερους ρυθμούς αύξησης, καθώς τα Ηνωμένα Έθνη προβλέπουν 400 εκατομμύρια εργαζόμενοι Ινδοί να περάσουν το κατώφλι της φτώχειας (The Economic Times India, 2020). Συμπερασματικά, η εργασία δεν φαίνεται να προστατεύει ούτε τον ανεπτυγμένο ούτε τον αναπτυσσόμενο κόσμο από τη φτώχεια.
Οφείλουμε, όμως, να κάνουμε ορισμένες διευκρινίσεις. Τα νούμερα ενδέχεται να διαφοροποιούνται ανάλογα με ποια έρευνα θα μελετήσουμε, διότι εξετάζονται δύο πολύπλοκες έννοιες, η φτώχεια και η απασχόληση. Ποιο είναι το όριο της φτώχειας και ποιος θεωρείται απασχολούμενος διαφέρει ανάλογα με τον ορισμό και τη μέθοδο μέτρησης που θα αξιοποιηθεί. Επίσης, η απασχόληση αφορά το άτομο, ενώ η φτώχεια σε πολλές έρευνες λαμβάνεται υπόψη σε επίπεδο εισοδήματος νοικοκυριού, με αποτέλεσμα δύο εργαζόμενοι να χαρακτηρίζονται ως φτωχοί, αλλά σε επίπεδο οικογενειακού εισοδήματος να είναι πάνω από το όριο της φτώχειας. Στο παρόν άρθρο θεωρούμε τον Ευρωπαϊκό ορισμό που θεωρεί φτωχό εργαζόμενο το άτομο που απασχολείται για περισσότερο από έξι μήνες (το χρόνο) και ανήκει σε νοικοκυριό με ετήσιο εισόδημα χαμηλότερο του 60% του μέσου εθνικού εισοδήματος. Παρ’ όλα αυτά, το φαινόμενο είναι αισθητό ανεξαρτήτως ορισμού και μεθόδου, αφού ένα σημαντικό μερίδιο των εργαζομένων δεν μπορεί να εξασφαλίσει από το μισθό του ένα αξιοπρεπές επίπεδο διαβίωσης και να κινδυνεύει από σοβαρή υλική στέρηση.
Η Στρατηγική «Ευρώπη 2020» της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχει θέσει πέντε βασικούς στόχους για ανάπτυξη και την απασχόληση και ο πρώτος αφορά την αύξηση του ποσοστού απασχόλησης του πληθυσμού ηλικίας 20 έως 64 ετών τουλάχιστον στο 75% (COM, 2010). Φαίνεται ότι αυτός ο στόχος είναι εφικτός, καθώς παρατηρείται τα τελευταία χρόνια διεύρυνση της αγοράς εργασίας με αποτέλεσμα από το 2013 να έχουν δημιουργηθεί 10 εκατομμύρια θέσεις εργασίας και το 2017 να απασχολούνται 234 εκατομμύρια άνθρωποι, δηλαδή περίπου 70% του πληθυσμού ηλικίας 20-46 να έχει απασχόληση. Όμως, η οικονομική κρίση, η παγκοσμιοποίηση και η ψηφιοποίηση έχουν προκαλέσει μεγάλες απώλειες θέσεων εργασίας, ιδιαίτερα στους τομείς απασχόλησης που χαρακτηρίζονται από χαμηλή εξειδίκευση. Πολλές μόνιμες θέσει εργασίας, έχουν αντικατασταθεί από ημιμόνιμη απασχόληση, προσωρινή απασχόληση και άλλες ευέλικτες μορφές απασχόλησης. Με άλλα λόγια, η αγορά εργασίας κατακερματίζεται, με πολλές από τις καινούργιες θέσεις εργασίας να παρέχουν λιγότερη ασφάλεια, χαμηλότερο μισθό, χειρότερες εργασιακές συνθήκες και περιορισμένη κοινωνική προστασία.
Μελέτες καταλήγουν ότι παρά την φαινομενική αύξηση της απασχόλησης στην ΕΕ τα τελευταία χρόνια, δεν παρατηρείται αντίστοιχη μείωση της φτώχειας, εξ αιτίας της αύξησης των χαμηλής ποιότητας θέσεων εργασίας. Στο γράφημα 1 παρουσιάζεται η δυναμική της μη σταθερής απασχόλησης (ημιαπασχόληση, προσωρινή, μη εθελοντική ημιασχόληση). Αν και από το 2008 και μετά παρατηρείται μείωση (προφανώς λόγω της αύξησης της απώλειας θέσεων εργασίας) από το 2013 και έπειτα έχουν αύξηση της μη σταθερής απασχόλησης (ως ποσοστό της συνολικής απασχόλησης).
Παράλληλα, τη περίοδο 2007-2015 η φτώχεια στον εργαζόμενο πληθυσμό αυξήθηκε κατά 1,4%, αγγίζοντας το 9,5%, ποσοστό το οποίο διαφοροποιείται ανάλογα με τη χώρα αναφοράς. Πιο αναλυτικά, Εσθονία, Ελλάδα, Ισπανία, Ιταλία, Λιθουανία, Λουξεμβούργο, Πολωνία, Πορτογαλία και Ρουμανία έχουν ποσοστά φτωχών εργαζόμενων που ξεπερνούν το 10%, ενώ Βέλγιο, Τσεχία, Κροατία, Φιλανδία έχουν ποσοστά μικρότερα από 5%.
Παρατηρούμε ότι οι περισσότερες χώρες του Νότου (Ελλάδα, Ιταλία, Ισπανία, Πορτογαλία) έχουν κρίσιμα ποσοστά φτωχών εργαζόμενων. Στο γράφημα 2 παρουσιάζεται η διαχρονική πορεία των φτωχών εργαζόμενων. Η μόνη χώρα που φαίνεται να βελτιώνει τη θέση της είναι η Πορτογαλία, ενώ οι υπόλοιπες τρεις και ιδιαίτερα η Ελλάδα που ξεπερνά το 30%, μαστίζονται από το φαινόμενο.
Η κρίση και τα μνημόνια άσκησαν πιέσεις στην αγορά εργασίας, με αποτέλεσμα να επιταχυνθεί η διαδικασία απορρύθμισης που είχε ξεκινήσει ήδη από το 1990. Αυτό οδήγησε τους φτωχούς εργαζόμενους του Νότου να είναι σε χειρότερη θέση το 2018 από ότι πριν την κρίση, σε σχέση και με τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες (Sommeiller, 2020). Αξίζει να σταθούμε στη περίπτωση της Ελλάδας, όπου από το 2009 ήρθε αντιμέτωπη με δραστική μείωση του κατώτατου μισθού και αύξησε την ελαστικότητα της εργασίας της (περισσότερες θέσεις ημιαπασχόλησης και προσωρινής απασχόλησης). Αυτό οδήγησε σε μείωση του διαθέσιμου εισοδήματος και της καταναλωτικής δύναμης των εργαζομένων με αποτέλεσμα πολλοί να περνάνε το κατώφλι της φτώχειας. Με άλλα λόγια, το μερίδιο των εργαζομένων που χαρακτηρίζονται ως φτωχοί αυξήθηκε στην Ελλάδα σε ανησυχητικά επίπεδα. Ακόμα πιο ανησυχητικό είναι ότι η ηλικιακή ομάδα 18-24 φαίνεται να αφορά άμεσα το φαινόμενο των φτωχών εργαζόμενων (Cymbranowicz, 2020). Χώρες όπως Ουγγαρία, Κύπρος, Βουλγαρία, Ελλάδα, Λιθουανία, Ιταλία, Λετονία, Ισπανία, Δανία και Ρουμανία, παρουσιάζουν τα υψηλότερα επίπεδα φτωχών νεαρών εργαζομένων. Με την Ελλάδα για άλλη μια φορά βρίσκεται στις υψηλότερες θέσεις.
Διακρίνουμε μια αντίθεση μεταξύ της Στρατηγικής Ατζέντας της Ευρώπης 2020, που αφορά την αύξηση της απασχόλησης και της Κοινωνικής Πολιτικής της, που εστιάζει στην καταπολέμηση της φτώχειας. Η φτώχεια, φυσικά και συνδέεται με την ανεργία, αλλά η απασχόληση από μόνη της δεν εξασφαλίζει την προστασία κατά της φτώχειας. Η ΕΕ προωθεί την ανταγωνιστικότητα σε κάθε διακηρυγμένο στόχο της, όμως αυτό δεν φαίνεται να μεταφράζεται σε μεγέθυνση, απασχόληση και μείωση των φτωχών εργαζόμενων. Για παράδειγμα η Γερμανία, που είναι από τις πιο παραγωγικές χώρες της ΕΕ και τα προϊόντα της κατακλύζουν τις αγορές, έχει θέσει σε ευρεία εφαρμογή τις “minijobs” όπου 7,8 εκατομμύρια εργαζόμενοι εργάζονται για 1 ευρώ την ώρα.
Συμπερασματικά, οι φτωχοί εργαζόμενοι δεν περιορίζονται στις φτωχότερες χώρες της Ευρώπης. Αφορά όλους τους εργαζόμενους, καθώς παρατηρείται μια κοινή διαδικασία φτωχοποίησης όχι μόνο στην Ελλάδα και στη Ρουμανία αλλά και στη Γερμανία, το Ηνωμένο Βασίλειο και την Ιταλία, καθώς και στις αναπτυσσόμενες χώρες, όπως Ινδία. Άρα, πρέπει να αναζητούμε τη ρίζα σε κάτι πιο ουσιαστικό, και όχι στη μη αποτελεσματική χρήση των παραγωγικών πόρων, αλλά στην απόρριψη της λογικής της ανταγωνιστικότητας και μείωσης του εργατικού κόστους (Pradella, 2015). Οι πολιτικές της αγοράς εργασίας οφείλουν να προωθούν τη μείωση των ωρών εργασίας και την αύξηση του μισθού, μόνο έτσι θα μειωθεί η φτώχεια τόσο στον εργαζόμενο πληθυσμό όσο και γενικά.
Αναφορές
-
The Economic Times India, 2020. About 400 million workers in India may sink into poverty: UN report. Διαθέσιμο εδώ. Τελευταία πρόσβαση 16/11/2020.
- Sommeiller, E. (2020). The working poor facing the great recession in Southern Europe. Athens Journal of Business & Economics – Volume 6, Issue 4, October 2020 – Pages 303-330
- Cymbranowicz, K. (2020). Analysis and Assessment of the ‘Working Poor’Phenomenon among Young People in the European Union. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Oeconomica, 3(348), 91-112.
- U.S. Bureau of Labor Statistics. 2016. “A Profile of the Working Poor, 2014.” BLS Report 1060.
- Blagoycheva, H. (2016). Employment and the” Working Poor” Phenomenon in the EU. International Journal of Economics and Business Administration Volume IV, Issue 3.
- Pradella, L. (2015). The working poor in Western Europe: Labour, poverty and global capitalism. Comparative European Politics, 13(5), 596-613.
- Μπάζου, 2013. Το μεγάλο κόλπο με τα Mini-jobs και τα 1euro jobs. Διαθέσιμο εδώ. Τελευταία πρόσβαση 16/11/2020.
- COM, 2010. ΕΥΡΩΠΗ 2020 Στρατηγική για έξυπνη, διατηρήσιμη και χωρίς αποκλεισμούς ανάπτυξη. Διαθέσιμο εδώ. Τελευταία πρόσβαση 16/11/2020.
