Το δικαίωμα της άμβλωσης υπό νομικό πρίσμα

Tης Παναγιώτας Προβατά,

Με αφορμή τις πρόσφατες διαδηλώσεις στην Πολωνία αναφορικά με την απόφαση του συνταγματικού πολωνικού δικαστηρίου να απαγορεύσει την πρόσβαση στην άμβλωση ακόμα και σε περιπτώσεις σοβαρών και μη αναστρέψιμων εμβρυϊκών ελαττωμάτων ή ανίατης ασθένειας του εμβρύου, το ζήτημα της άμβλωσης καθίσταται πιο επίκαιρο και αμφιλεγόμενο από ποτέ. Πρόκειται για ένα φαινόμενο για το οποίο οι απόψεις διίστανται και πάνω στο οποίο οι νομοθετικές ρυθμίσεις ανά τον κόσμο δεν είναι ενιαίες, με άλλες έννομες τάξεις να θεσπίζουν ένα αυστηρότατο νομοθετικό πλαίσιο αναφορικά με το ζήτημα, απαγορεύοντας καθολικά την άμβλωση και θεωρώντας την έγκλημα και με άλλες να θεσπίζουν ηπιότερες νομοθετικές ρυθμίσεις, επιτρέποντας τις αμβλώσεις υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις.

Οι αμβλώσεις αποτελούν ένα ιδιάζον δεοντολογικό και ηθικό ζήτημα, που συνεχίζει να διχάζει τόσο την κοινωνία όσο και τον νομικό και ιατρικό κόσμο, ενώ αποτελεί τον πρώτο, κατά χρονολογική σειρά, πυρήνα προβληματισμού της Βιοηθικής που απασχόλησε το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Στη βάση της συναινετικής διακοπής της κύησης διαμορφώνονται δύο αντίθετοι πόλοι: οι υπέρμαχοι της ζωής του εμβρύου (pro life) και οι υπέρμαχοι της επιλογής της γυναίκας να διαθέτει το σώμα της όπως επιθυμεί (pro choice), στο πλαίσιο της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητάς της. Το 41% των γυναικών σε παγκόσμια κλίμακα, ζει υπό καθεστώς απαγορεύσεων των εκτρώσεων, είτε καθολικά είτε με προϋποθέσεις. Αυτό το ποσοστό αφορά περίπου 700 εκατομμύρια γυναίκες αναπαραγωγικής ηλικίας, για τις οποίες αυτό το δικαίωμα δεν είναι αυτονόητο. Ωστόσο, η απαγόρευση τον εκτρώσεων δεν έχει οδηγήσει στη μείωση του αριθμού τους, αλλά έχει κινηθεί στην αντίθετη κατεύθυνση, αναγκάζοντας πολλές γυναίκες να απευθυνθούν σε παράνομες δομές και χρήση μη ασφαλών μεθόδων, με αποτέλεσμα σε αυτές τις χώρες να παρουσιάζονται αυξημένα ποσοστά επιπλοκών και μητρικής θνησιμότητας. Είναι επιθυμητή, λοιπόν, η θέσπιση ενός νομικού πλαισίου που να επιτρέπει την πρόσβαση σε ασφαλή έκτρωση.

Το νομικό καθεστώς που ισχύει στις διάφορες χώρες διακρίνεται σε πέντε κατηγορίες. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν οι χώρες στις οποίες ισχύει καθολική απαγόρευση των αμβλώσεων, ακόμα και σε περιπτώσεις που κινδυνεύει η ζωή της μητέρας, με 26 χώρες να βρίσκονται σε αυτήν την κατηγορία, κυρίως στην Αφρική, στην Ασία και στη Λατινική Αμερική. Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν οι χώρες που επιτρέπουν την έκτρωση μόνο σε περιπτώσεις που απειλείται η ζωή της μητέρας, ενώ σε κάποιες από αυτές επιτρέπεται η έκτρωση σε περιπτώσεις βιασμού ή μείζονων ανωμαλιών του εμβρύου. Στην τρίτη κατηγορία συμπεριλαμβάνονται οι χώρες που επιτρέπουν την έκτρωση για λόγους φυσικής και ψυχικής υγείας της μητέρας, ενώ στην τέταρτη κατηγορία χωρών η  έκτρωση είναι επιτρεπτή σε μία ευρεία γκάμα περιπτώσεων που αφορούν κοινωνικοοικονομικές πλευρές και το περιβάλλον της μητέρας. Τέλος, στην πέμπτη κατηγορία ανήκουν οι χώρες που επιτρέπουν την έκτρωση μόνο με τη θέληση της μητέρας, με όριο ηλικίας κύησης που ποικίλλει. Το πιο συνηθισμένο όριο είναι οι 12 εβδομάδες κύησης, αλλά μπορεί να τροποποιείται σε περιπτώσεις βιασμού ή όταν η υγεία της μητέρας είναι υπό απειλή.

Στην Ελλάδα η άμβλωση νομιμοποιήθηκε το 1986, χωρίς να έχει υπάρξει ποτέ παράνομη. Στο Σύνταγμά μας δεν υπάρχει διάταξη που να κατοχυρώνει ρητά το δικαίωμα στην έκτρωση, αλλά υπάρχουν συνταγματικές διατάξεις που σχετίζονται με αυτό, όπως είναι η 5§1 του Συντάγματος, που προστατεύει την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας στην οποία περιέχεται μεταξύ άλλων η αναπαραγωγική ελευθερία και η αυτοδιάθεση του ατόμου. Όμως, από την άλλη πλευρά η ανθρώπινη ζωή προστατεύεται απόλυτα, με οποιαδήποτε μορφή και κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες, τόσο σύμφωνα με το άρθρο 5§2 του Συντάγματός μας, όσο και με το δέκατο πέμπτο κεφάλαιο του Ποινικού μας Κώδικα, που περιλαμβάνει τα εγκλήματα βλάβης της ζωής του ανθρώπου. Για να κατανοήσουμε, λοιπόν, πότε είναι δυνατή η άμβλωση, βασικό προαπαιτούμενο είναι η οριοθέτηση έναρξης της ανθρώπινης ζωής. Ακόμα και σε αυτό το ζήτημα υπάρχει διάσταση απόψεων, σε διεθνές επίπεδο, με άλλες νομοθεσίες να θεωρούν ότι η αγέννητη ανθρώπινη ζωή αρχίζει από τη στιγμή της εμφύτευσης του γονιμοποιημένου ωαρίου στη μήτρα (Ιρλανδία, Γερμανία) και άλλες να ορίζουν ως σημείο έναρξης της ανθρώπινης ζωής, την εμφάνισή του στον εξωτερικό κόσμο (Αγγλία, Κύπρος). Όπως λοιπόν είναι εύκολα αντιληπτό, οι δύο πρώτες χώρες έχουν αυστηρότερο νομοθετικό πλαίσιο σχετικά με το ζήτημα των εκτρώσεων.

Στο ελληνικό δίκαιο δεν υπάρχει ρητή πρόβλεψη για το ζήτημα αυτό, άλλα το πότε αρχίζει η ανθρώπινη ζωή συνάγεται από έναν συνδυασμό διατάξεων. Σύμφωνα με το άρθρο 35 του Αστικού Κώδικα, το πρόσωπο αρχίζει να υπάρχει μόλις γεννηθεί ζωντανό, δηλαδή με τον αποχωρισμό του νεογνού από το σώμα της μητέρας. Για το Ποινικό Δίκαιο, όμως, στο άρθρο 303 του Ποινικού Κώδικα τιμωρείται η παιδοκτονία και κατά τη διάρκεια του τοκετού, με αποτέλεσμα να οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι η ανθρώπινη ζωή αρχίζει μόλις αρχίζει ο τοκετός. Παρότι στη θεωρία έχουν διατυπωθεί όλες οι απόψεις, η επικρατούσα στην ελληνική νομολογία άποψη φαίνεται να είναι ότι η ανθρώπινη ζωή αρχίζει με την έναρξη των ωδίνων εξώθησης. Το χρονικό αυτό σημείο είναι κρίσιμο γιατί «αρχίζει να υπάρχει στον κοινωνικό χώρο μια αυτοτελής οντότητα που δεν εξαρτάται πλέον οργανικά κατά απόλυτο τρόπο από το μητρικό σώμα και που για αυτόν τον λόγο μπορεί να αποτελεί πλέον υποκείμενο δικαίου».

Κατά το άρθρο 304 του Ποινικού Κώδικα, στην παράγραφο 1 τιμωρείται η διακοπή της εγκυμοσύνης από τρίτο πρόσωπο χωρίς τη συναίνεση της εγκύου, ενώ σύμφωνα με την παράγραφο 2 αποτελεί αξιόποινη πράξη η διακοπή της εγκυμοσύνης από τρίτο πρόσωπο με τη συναίνεση της εγκύου ή των προσώπων που έχουν τη γονική μέριμνα ή επιμέλεια της. Με την παράγραφο 3 του άρθρου 304, τιμωρείται η εγκυμονούσα που διακόπτει μετά την 24^η βδομάδα την κύησή της. Ωστόσο, στην παράγραφο 4 του άρθρου, αναφέρονται τρεις καθοριστικές περιπτώσεις, που αν συντρέχουν καθιστούν δυνατή τη διακοπή της κύησης και αποτελούν στο ποινικό δίκαιο ειδικούς λόγους άρσης του άδικου χαρακτήρα της άμβλωσης. Σύμφωνα με την πρώτη περίπτωση, η άμβλωση είναι δυνατή μέχρι την 12η εβδομάδα της κύησης. Επίσης, επιτρέπεται η πρόσβαση σε αυτήν, εφόσον η εγκυμοσύνη είναι αποτέλεσμα βιασμού, αποπλάνησης ανήλικης, αιμομιξίας ή κατάχρησης γυναίκας ανίκανης να αντισταθεί και δεν έχουν συμπληρωθεί 19 βδομάδες εγκυμοσύνης. Τέλος, είναι δυνατή η διακοπή της εγκυμοσύνης αν έχουν διαπιστωθεί με μέσα προγεννητικού ελέγχου σοβαρές ανωμαλίες του εμβρύου που επάγονται στη γέννηση παθολογικού νεογνού ή υπάρχει αναπότρεπτος κίνδυνος για τη ζωή της εγκύου ή κίνδυνος σοβαρής και διαρκούς βλάβης της σωματικής ή ψυχικής της υγείας.

Όπως είναι αντιληπτό, η χώρα μας έχει υιοθετήσει ένα αρκετά φιλελεύθερο νομικό πλαίσιο για τις αμβλώσεις, αφού είναι -και εύλογα- επιτρεπτές υπό τις προαναφερθείσες προϋποθέσεις. Αξίζει να αναφερθεί όμως ότι το δικαίωμα στην άμβλωση συγκρούεται ευθέως με το δικαίωμα των γιατρών να αρνηθούν τη διενέργεια της επέμβασης για ηθικούς λόγους, στο άρθρο 31 του Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας. Σύμφωνα με αυτό: «Ο ιατρός μπορεί να επικαλεσθεί τους κανόνες και τις αρχές της ηθικής συνείδησής του και να αρνηθεί να εφαρμόσει ή να συμπράξει στη διαδικασία τεχνητής διακοπής της κύησης, εκτός εάν υπάρχει αναπότρεπτος κίνδυνος για τη ζωή της εγκύου ή κίνδυνος σοβαρής και διαρκούς βλάβης της υγείας της. Στην περίπτωση αυτή, απαιτείται σύμφωνη και αιτιολογημένη γνώμη του κατά περίπτωση αρμόδιου ιατρού». Παρότι το δικαίωμα αυτό του γιατρού είναι κατοχυρωμένο, αυτό δε θα πρέπει να συνεπάγεται ανεξέλεγκτη άσκησή του που θα έχει ως αποτέλεσμα να περιορίζει δραστικά το δικαίωμα στην άμβλωση. Προς αυτή την κατεύθυνση, είναι καθήκον της Πολιτείας να ερευνά σε κάθε περίπτωση τη σοβαρότητα και την ειλικρίνεια της άρνησης των γιατρών, ώστε να αποφευχθεί ο αδικαιολόγητος περιορισμός ενός δικαιώματος. Ας μην ξεχνάμε ότι ο περιορισμός του δικαιώματος της πρόσβασης στην άμβλωση, είτε νομοθετικά είτε μέσω καταχρηστικών αρνήσεων, πλήττει τη σωματική αυτοδιάθεση των γυναικών και συνιστά αναμφίβολα διάκριση λόγω φύλου και ενδεχομένως μορφή έμφυλης βίας κατά του γυναικείου φύλου.

ΠΗΓΕΣ

• Θεμελιώδη Δικαιώματα ,Σπυρίδων Βλαχόπουλος
• Ποινικό Δίκαιο, Ειδικό Μέρος, Νικόλαος Ανδρουλάκης
• https://www.kathimerini.gr/opinion/1037945/syntagmatiko-dikaioma-stin-amvlosi/
• https://socialpolicy.gr/2020/06/%CE%AC%CE%BC%CE%B2%CE%BB%CF%89%CF%83%CE%B7-%CF%83%CF%85%CE%BD%CF%84%CE%B1%CE%B3%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CE%B5%CE%BB%CE%B5%CF%85%CE%B8%CE%B5%CF%81%CE%AF%CE%B1-%CE%AE-%CE%BA%CE%BF%CE%B9.html