Της Κέλλυς Πάντου,
Η εποχή του κορωνοϊού έχει γίνει σκληρή πραγματικότητα για κάθε σημερινό άνθρωπο, που καθίσταται άπραγος, ενώ παρατηρεί πώς αλλάζει η κοινωνία γύρω του. Ο συχνά αναφερόμενος από πολλούς και ως πόλεμος του κορωνοϊού έχει διεισδύσει σε κάθε πτυχή του γνωστού μας κόσμου με καταστρεπτικό αποτέλεσμα. Πέραν της κυριολεκτικής ανθρώπινης υγείας, θίγεται και η υγεία της οικονομίας, με τον καπιταλισμό να κλονίζεται όσο ποτέ.
Για την πολιτική φιλοσοφία υπάρχουν «ποικιλίες» στο καπιταλιστικό μοντέλο, ωστόσο αναφερόμαστε στο καπιταλιστικό σύστημα που ισχύει σε παγκόσμιο κοινωνικό και οικονομικό πλαίσιο. Ο καπιταλισμός ως οικονομικό σύστημα αποτελεί το κατεξοχήν χαρακτηριστικό της οικονομικής νεωτερικότητας, που δίνει ευκαιρία στους ανθρώπους να διαπρέψουν σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο. Όπως έχει δείξει και η ιστορία, κανένας άλλος τρόπος οργάνωσης μιας σύγχρονης κοινωνίας δεν αποδείχτηκε επιτυχημένος. Αυτό που με λίγα λόγια πρεσβεύει είναι πως τα μέσα παραγωγής (ή αλλιώς κεφάλαιο), καθώς και η απόφαση της χρήσης τους, ανήκουν στους ιδιώτες. Έπειτα, υπό τους κανόνες της ελεύθερης αγοράς και της επιδίωξης προσωπικού κέρδους, η οικονομία τίθεται σε κίνηση. Ένα ακόμα χαρακτηριστικό αποτελεί το πλήθος των επιχειρήσεων και επενδύσεων, που επιτρέπουν την παραγωγή και παγκόσμια διανομή πιο αποδοτικών και περίπλοκων προϊόντων σε μεγάλες ποσότητες. Αποτέλεσμα είναι ένα σύστημα όπου η κοινωνία μεγιστοποιεί την οικονομική της δραστηριότητα και συσσωρεύει πλούτο. Ωστόσο, πρόκειται για έναν «ιδεατό τύπο» που δεν αντανακλά την περισσότερο ακατάστατη και περίπλοκη πραγματικότητα. Είναι σημαντικό να αναφερθεί πως ο προ-covid καπιταλισμός, βρισκόταν ήδη σε παρακμή. Η εκμεταλλευτική μορφή που είχε λάβει, φαίνεται ιδιαίτερα στην ύπαρξη του ασύστολου και αδικαιολόγητου πλουτισμού, όπως επίσης και στη διαμόρφωση της ελίτ του 1% του πληθυσμού, που κατέχει πάνω από τον μισό πλούτο του πλανήτη. Οι πολίτες αμφισβητούσαν όλο και παραπάνω την αποτελεσματικότητα του συστήματος αυτού και είχε εδραιωθεί για πολλούς ότι ο αντίκτυπος του υφιστάμενου καπιταλισμού ήταν περισσότερο αρνητικός παρά θετικός.
Με την έναρξη του έτους που διανύουμε, οι υποκείμενες αδυναμίες του καπιταλισμού εντάθηκαν, προκαλώντας μια βαθιά οικονομική κρίση. Η απρόσμενη αυτή εξέλιξη των καταστάσεων βρήκε την παγκόσμια οικονομία απροετοίμαστη, υποβάλλοντάς την στην μεγαλύτερη κρίση έπειτα από αυτή της δεκαετίας του 1930. Ως όντα που προσαρμόζονται στις συνθήκες του περιβάλλοντός μας, οφείλουμε να αναγνωρίσουμε πως δεν θα υπάρξει ανάκαμψη μετά την λήξη της καραντίνας, ούτε και θα επανέλθουν όλα σε κατάσταση προ πανδημίας. Αντίθετα, η αποσύνθεση της αγοράς και η κατάρρευση των νόμων του καπιταλισμού μας δείχνουν πως η επερχόμενη οικονομική ύφεση θα είναι παρατεταμένη. Η παραγωγή έχει παραλύσει ενώ η ζήτηση και η προσφορά χτυπάνε πρωτόγνωρα χαμηλά επίπεδα. Το «αόρατο» χέρι της αυτορρυθμιζόμενης ελεύθερης αγοράς μοιάζει να έχει μουδιάσει μη ξέροντας πώς να επέμβει. Παρατηρούμε αρνητικές τιμές πετρελαίου όπως και πραγματικών επιτοκίων, που απαιτούν την συνεργασία και κοινή δράση της νομισματικής και δημοσιονομικής πολιτικής. Καπιταλιστές και μη κραυγάζουν για άμεση κρατική παρέμβαση και υιοθέτηση μέτρων για τη διάσωση του καπιταλισμού. Ιδέες που άλλοτε χλευάζονταν, όπως η αθρόα ροή χρήματος, τώρα εξετάζονται σοβαρά ως προσωρινές λύσεις στο εξωγενές πρόβλημα του ιού. Επιπλέον, αντί για τον εκτιμώμενο ρυθμό ανάπτυξης του ΑΕΠ στο 2,8%, παρατηρείται ύφεση που οριακά αγγίζει το 10% και αύξηση της ανεργίας στο 17%. Βέβαια, πρέπει να ληφθεί υπόψη πως το εργατικό δυναμικό παγκοσμίως είναι μεγαλύτερο από ποτέ, γεγονός που αιτιολογεί τα υψηλά ποσοστά ανεργίας, με την Αμερική να ξεπερνά τις 30 εκατομμύρια απολύσεις μέχρι στιγμής. Έτσι, εύκολα βλέπουμε πώς ο καπιταλισμός και τα θεμέλιά του, νοσούν και αυτά από τον ιό.
Ωστόσο, η ελπίδα δεν χάνεται. Πολλοί είναι οι αισιόδοξοι που προβλέπουν ανάκαμψη σε σχήμα V, απεικονίζοντας τη ραγδαία πτώση της οικονομικής δραστηριότητας και μία πιθανή επακόλουθη απότομη ανάκαμψη. Το πρώτο μέρος της πρόβλεψης δεν έχει περιθώρια αμφισβήτησης αφού, μην έχοντας ακόμη φτάσει στο τελικό σημείο της ελεύθερης αυτής πτώσης της οικονομίας, βάσει εκτιμήσεων για το Ηνωμένο Βασίλειο, την Ευρώπη αλλά και την Αμερική, προβλέπεται μείωση του ΑΕΠ πάνω από 5% για το 2020. Πέραν όμως του σημείου αυτού, κανείς δεν εξασφαλίζει ότι η καμπύλη του καπιταλισμού δεν θα πάρει σχήμα U ή W, που αντιπροσωπεύει μια ύφεση διπλής εμβύθισης, ή ακόμα και L, εννοώντας μια μεγάλη περίοδο παρατεταμένης και μη αναστρέψιμης ύφεσης. Αν, όμως, μείνουμε πιστοί στο πνεύμα του καπιταλισμού και πιστέψουμε στην παντοδυναμία της αγοράς και την ομοιοστατική της ιδιότητα, συμπεραίνουμε πως τα τρέχοντα γεγονότα αποτελούν απλά ένα δραστικό μεν, αλλά μεταβατικό στάδιο για την οικονομία. Παράλληλα, υπήρξαν και αυτοί που καλωσόρισαν την κρίση του κορωνοϊού, μαζί με τον, πρόσφατα, πρώην πρόεδρο των Ηνωμένων Πολιτειών, Ντόναλντ Τραμπ. Την ερμήνευσαν ως τη «δημιουργική καταστροφή» για την οποία είχε κάνει πρώτος λόγο ο Σουμπέτερ.
Η πιο ρεαλιστική προσέγγιση, όμως, μαρτυρά πως η πανδημία θα αφήσει ανεξίτηλο σημάδι στην οικονομία, η οποία ποτέ δεν προβλέπεται να επανέλθει στα προηγούμενα δεδομένα της, αλλά να οριστεί εκ νέου μέσα από τα συντρίμμια της. Όπως ο ιός, έτσι και μια οικονομική κρίση είναι μεταδοτική και, σε λόγια του Τιμ Χάρφορντ, η καραντίνα της μίας ημέρας είναι κάτι παραπάνω από μία αργία. Η καραντίνα τριών μηνών μπορεί και προκαλεί εκτεταμένες και μακροχρόνιες ζημιές. Ο τουρισμός, το λιανικό εμπόριο, οι αερομεταφορές και η ψυχαγωγία δεν θα είναι ξανά όπως πριν, με την έννοια του ότι θα μεταβληθούν, για να προσαρμοστούν και να επιβιώσουν στο μελλοντικό περιβάλλον. Σαν το καλοστημένο ντόμινο που είναι η αγορά, μαζί με τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις, απειλούνται και οι γιγάντιες βιομηχανίες, εκθέτοντας εκατομμύρια εργαζόμενους, πέρα από τους απλούς καταναλωτές. Μέχρι και η Κίνα, παρά τη φαινομενικά ταχεία ανάκαμψη μέσω ενός προγράμματος κεϋνσιανών δαπανών, έφτασε να πνίγεται στα χρέη. Βιώνουμε μία οργανική κρίση του καπιταλισμού που συσσωρεύει χρέη, τα οποία θα πρέπει να αποπληρωθούν στο εγγύς μέλλον, με τόκους. Το αποτέλεσμα αναμένεται να φανεί, αν και για πόσο θα ζήσουμε στα συντρίμμια της καταστροφής αυτής, πώς θα αξιοποιήσουμε όλη την απεριόριστη γνώση και τεχνολογία που κατέχουμε και πώς θα διαμορφώσουμε το αύριο που ξημερώνει.
Αναφορές
- Wilson N. Sy: “Capitalism and Economic Growth Across the World”, Σεπτέμβριος 2016
- Gregory Mankiw: “Αρχές της Οικονομικής”, Σεπτέμβριος 2001
- Liberal, https://www.liberal.gr/
- Social Science Research Network, https://www.ssrn.com/index.cfm/en/
- ΑΠΕ-ΜΠΕ και Reuters, https://www.euractiv.gr/content_providers/ape-mpe-me-afp-kai-reuters/
- Η Kαθημερινή, https://www.kathimerini.gr/
- ΕΛΣΤΑΤ, https://www.statistics.gr/
- The Economist, https://www.economist.com/
