Του Νάσου Μπίρου,
Ένα εικοσιτετράωρο μετά την «λήξη» του θρίλερ των αμερικανικών εκλογών 2020, έχει «φουντώσει» η περίφημη φιλολογία περί νικητών και χαμένων. Περί φαβορί και αουτσάιντερ. Ένα τέτοιο αουτσάιντερ αποτέλεσε και για τις εκλογές του 1976 ο πρώην κυβερνήτης της Georgia, Jimmy Carter. Γεννημένος στο Plains της Georgia, ο άσημος πολιτικά και προερχόμενος από αγροτική οικογένεια Jimmy Carter κατάφερε να επικρατήσει σε μια εκλογική μάχη για γερά νεύρα, αφού η διαφορά, όπως αποτυπώθηκε με το κλείσιμο των καλπών, αποδείχθηκε ισχνή, δείγμα και της γενικότερης πόλωσης. Ο πρώην κυβερνήτης και γηραιότερος εν ζωή Πρόεδρος των Η.Π.Α., λοιπόν, με σύνθημά του το “A leader for a change”, κατάφερε να ανατρέψει τα προγνωστικά, που έδιναν μεγάλο προβάδισμα στον Ford και να αναλάβει την προεδρία, σε μια περίοδο που ο λαός ήταν φανερά δύσπιστος προς την πολιτική εξουσία μετά και από το σκάνδαλο Watergate και κουρασμένος με την οικονομική αστάθεια ελέω στασιμοπληθωρισμού και ανόδου των τιμών στην ενέργεια. Τροχοπέδη στα σχέδια του νέου Προέδρου, κατά τη θητεία του, στάθηκαν οι σχέσεις του με το Κογκρέσο και συγκεκριμένα με τη φιλελεύθερη πτέρυγα των Δημοκρατικών.
Παραπάνω αναφέρθηκε ο όρος του στασιμοπληθωρισμού. Ως στασιμοπληθωρισμό ορίζουμε την οικονομική κατάσταση του συνεχιζόμενου πληθωρισμού σε συνδυασμό με τη στάσιμη επιχειρηματική δραστηριότητα (ύφεση) και ένα αυξανόμενο ποσοστό ανεργίας. Στην πραγματικότητα, ο πληθωρισμός είχε αρχίσει να παρατηρείται ήδη από την αρχή της δεκαετίας του ’70. Οι άνθρωποι ξεκίνησαν να αναμένουν συνεχείς αυξήσεις στην τιμή των αγαθών και έτσι αγόραζαν περισσότερο. Αυτή η αυξημένη ζήτηση αύξησε τις τιμές, οδηγώντας σε απαιτήσεις για μεγαλύτερους μισθούς, οι οποίες ώθησαν τις τιμές σε ακόμα μεγαλύτερη ανοδική τροχιά. Παράλληλα, η αυξανόμενη ανάγκη των κυβερνήσεων για κεφάλαια διόγκωνε ολοένα και περισσότερο το έλλειμμα του προϋπολογισμού και οδηγούσε σε μεγαλύτερο κρατικό δανεισμό, ο οποίος, με τη σειρά του, αύξησε τα επιτόκια και το κόστος δανεισμού για τις επιχειρήσεις και τους καταναλωτές.
Με το ενεργειακό κόστος να φτάνει στο ζενίθ και τα επιτόκια συνεχώς να ανεβαίνουν, οι επιχειρηματικές επενδύσεις άρχισαν να εξασθενούν και η ανεργία να αυξάνεται ραγδαία. Ήταν πλέον προφανές πως, μιας και οι Η.Π.Α. είχαν φτάσει στο σημείο μηδέν στις αρχές της δεκαετίας του 1970, θα απαιτούνταν η εφαρμογή μιας σειράς από γενναίες μεταρρυθμίσεις και διαρθρωτικά μέτρα από τον Πρόεδρο για την ανάκαμψη και την επιστροφή της ευημερίας, αλλά και μια ριζική αλλαγή του βιοτικού επιπέδου. Μια τέτοια «αλλαγή» υποσχέθηκε ο ίδιος ο Carter, στάση που, όπως αποδείχθηκε, συμμερίζονταν και οι πολίτες.
Ενώ το νοικοκύρεμα του Ford φάνηκε αποτελεσματικό και η αρχή της θητείας του Carter έμοιαζε ευνοϊκή, με την οικονομία των Η.Π.Α. να αναπτύσσεται κατά 5% το 1976 και με παρόμοιο ρυθμό τα επόμενα έτη και την ανεργία να μειώνεται σταθερά από 7,5% τον Ιανουάριο του 1977, σε 5,6% τον Μάϊο του 1979, με πάνω από 9 εκ. θέσεις εργασίας να δημιουργούνται, η ενεργειακή κρίση του 1979 ανέκοψε την επιτυχημένη τριετή πορεία και ξεκίνησε έναν νέο κύκλο προβληματισμού και οικονομικής αστάθειας. Οι προηγούμενες θετικές μεταβολές σε οικονομικά μεγέθη, όπως το μέσο εισόδημα, που από το 1976 ως το 1978 αυξήθηκε κατά 5%, οι σταθερές ιδιωτικές επενδύσεις (μηχανήματα και κατασκευές), που μέσα σε τρία χρόνια αυξήθηκαν κατά 30%, οι πωλήσεις και κατασκευές κατοικιών, που αυξήθηκαν κατά 35%, και η βιομηχανική παραγωγή, που αναπτύχθηκε κατά 15%, αντικαταστάθηκαν από την αβεβαιότητα και την έλλειψη εμπιστοσύνης, που γέννησε η κρίση. Τόσο ο πληθωρισμός όσο και τα επιτόκια άρχισαν ξανά να καλπάζουν, συρρικνώνοντας τον εργασιακό τομέα και διογκώνοντας τον προϋπολογισμό. Σε πραγματικούς αριθμούς ο πληθωριστικός δείκτης το 1980 «έσπασε το κοντέρ» καταγράφοντας υπερδιπλασιασμό (13.5%) σε σχέση με το πρώτο έτος της θητείας του Carter (5,8%).
Ο Carter, όμως, εκείνη τη στιγμή, είχε να αντιμετωπίσει ένα πολύ πιο πρακτικό ζήτημα, πέραν από τους δυσμενείς μακροοικονομικούς δείκτες: την ξαφνική έλλειψη βενζίνης και τον διπλασιασμό των τιμών του αργού πετρελαίου ως απόρροια της μείωσης της παραγωγής πετρελαίου λόγω της ιρανικής επανάστασης. Σε διάγγελμά του προς τον αμερικανικό λαό, προσπάθησε να εμπνεύσει τους πολίτες εξομοιώνοντας την ενεργειακή κρίση με «ηθικό ισοδύναμο του πολέμου» και χαρακτηρίζοντάς την ως «μια παρούσα απειλή για το έθνος». Στην προσπάθειά του να ευαισθητοποιήσει τους Αμερικανούς, συνέταξε ένα σχέδιο, με την ελπίδα ότι θα αλλάξουν οπτική και θα αποβάλλουν το υπερκαταναλωτικό πνεύμα, που τους διακατείχε.
Για να το πετύχει αυτό, αποφάσισε να υιοθετήσει τη νέα του πολιτική, δίνοντας έτσι το παράδειγμα και περικόπτοντας πολλές από τις δικές του πολυτέλειες. Συγκεκριμένα διέταξε τις γενικές υπηρεσίες να απενεργοποιήσουν το ζεστό νερό σε ορισμένες ομοσπονδιακές εγκαταστάσεις και έκλεισε τον διακόπτη στις δημόσιες χριστουγεννιάτικες διακοσμήσεις για το 1979 και 1980. Σε εθνικό επίπεδο, ελέγχθηκαν οι θερμοστάτες σε κυβερνητικά και εμπορικά κτίρια, για να αποφευχθεί η άνοδος της θερμοκρασίας πάνω από 65° F τον χειμώνα ή η πτώση της κάτω από τους 78° F το καλοκαίρι. Ταυτόχρονα, τοποθετήθηκαν ηλιακά πάνελ ζεστού νερού στην οροφή του Λευκού Οίκου, την ίδια ώρα που ο ίδιος ο Πρόεδρος χρησιμοποιούσε ξυλόσομπες για τη θέρμανση στα κυβερνητικά διαμερίσματα. Ως αντίδραση στην ενεργειακή κρίση και την αυξανόμενη ανησυχία για την ατμοσφαιρική ρύπανση, υπέγραψε τον εθνικό νόμο για την ενέργεια (ΝΕΑ) και τον Νόμο περί Ρυθμιστικής Πολιτικής για τις Δημόσιες Υπηρεσίες (PURPA). Τέλος, έπεισε το Δημοκρατικό Συνέδριο για τη δημιουργία του Υπουργείου Ενέργειας, στο πλαίσιο των πολιτικών που ενθαρρύνουν την εξοικονόμηση ενέργειας και την ανάπτυξη εθνικών ενεργειακών πόρων, συμπεριλαμβανομένων των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, όπως η αιολική και η ηλιακή. Αποκορύφωμα της «κρίσης εμπιστοσύνης», όπως την περιέγραψε στο διάγγελμά του ο Πρόεδρος Carter, αποτέλεσε το πυρηνικό ατύχημα στο νησί Three Mile, με αποτέλεσμα την απελευθέρωση μικρών ποσοτήτων ραδιενεργών αερίων. Ήταν πλέον ξεκάθαρο ότι η μέχρι τότε ενεργειακή πολιτική είχε εκτεθεί ανεπανόρθωτα και η αλλαγή της μέσω ενός περιβαλλοντικά συνειδητού ηγέτη αποτελούσε μονόδρομο.
Στο οικονομικό μέτωπο, ο Carter απέτυχε να επιβάλλει ελέγχους τιμών στην ενέργεια, στα φάρμακα και στις τιμές κατανάλωσης, καθώς το Κογκρέσο προέβαλε σθεναρή αντίσταση. Το μόνο μέτρο που εγκρίθηκε ήταν η απορρύθμιση της τιμής του εγχώριου πετρελαίου ως μέσο ενθάρρυνσης της παραγωγής και της συντήρησής του. Παράλληλα, οι εισαγωγές πετρελαίου μειώθηκαν κατά το ήμισυ. Την ίδια ώρα, όμως, που το ενδιαφέρον ήταν επικεντρωμένο στην ενεργειακή κρίση, οι στασιμοπληθωριστικές τάσεις είχαν κάνει την επανεμφάνισή τους. Προκειμένου να μειωθεί ο πληθωρισμός, επιβλήθηκε μια αυστηρή νομισματική πολιτική με άνοδο-ρεκόρ των επιτοκίων, με άμεση συνέπεια τη βραχυχρόνια ύφεση. Παρ’ ότι η σκληρή αυτή πολιτική απέδωσε καρπούς, ρίχνοντας τον διψήφιο δείκτη πληθωρισμού, αποδείχθηκε καταδικαστική για την επανεκλογή του Προέδρου Carter, καθώς η οικονομία συρρικνώθηκε και η ανεργία βραχυπρόθεσμα αυξήθηκε. Ο Δημοκρατικός Πρόεδρος σταδιακά χαλάρωσε τους πιστωτικούς ελέγχους, ενώ ταυτόχρονα έκανε την απορρύθμιση στον χώρο των μεταφορών και μείωσε τον υψηλό συντελεστή φόρου κεφαλαιουχικών κερδών. Τέλος, οι διενέξεις με το Κογκρέσο και τον Ted Kennedy δεν του επέτρεψαν να νομοθετήσει ένα ολοκληρωμένο σχέδιο μεταρρύθμισης της υγειονομικής περίθαλψης, που θα αφορούσε και πολίτες εκτός του Medicare.
Καταλήγοντας, αρκετές αρνητικές συγκυρίες, σε συνδυασμό με την έλλειψη συνεργασίας ως και υπονόμευση από το ίδιο το Κογκρέσο, δεν επέτρεψαν στον Πρόεδρο Carter να πραγματοποιήσει το πολιτικό του όραμα και να δαμάσει τους εσωτερικούς τριγμούς, σε μια περίοδο που οι Αμερικανοί πολίτες είχαν χάσει την εμπιστοσύνη τους προς τους θεσμούς μετά και τη μακροχρόνια σκανδαλολογία. Η θητεία του μπορεί από πολλούς να θεωρείται αποτυχημένη, καθώς δεν φέρθηκε σαν συνηθισμένος πολιτικός, αλλά οι αντιπολεμικές, ακτιβιστικές και ανθρωπιστικές του δράσεις τον καθιστούν διαχρονικά μια αξιοσέβαστη και έντιμη προσωπικότητα της πολιτικής ζωής των Η.Π.Α.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ:
- Jimmy Carter, White House
- President Jimmy Carter’s Economic Policy and Accomplishments, The Balance
- Whipping Stagflation, Digital History
- Presidents and the Economy: Jimmy Carter and Stagflation, Live Journal
- Economic Stagflation in a Historical Context, ThoughtCo
