Της Φαίης Φωτιάδου,
Ποιοι είμαστε, όταν επικοινωνούμε στον Κυβερνοχώρο;
Είμαστε προεκτάσεις ή εκδοχές του εαυτού μας;
Πόσα στοιχεία της πραγματικής μας ζωής προβάλλουμε και ποια κρατάμε κρυφά, αποκλειστικά για τον εαυτό μας;
Μέσα σε έναν κόσμο όπου ο καθένας κουβαλά μια δική του ξεχωριστή και μοναδική προσωπικότητα, ενώ ταυτόχρονα κανείς δεν διαφέρει στ’ αλήθεια από τον άλλον, είναι δύσκολο να προσδιορίσεις τη δική σου ταυτότητα και να υποστηρίξεις όλα αυτά που αποτελούν το εσωτερικό «εγώ» σου. Είναι σχεδόν αδύνατο να διακρίνεις τις πραγματικές σου ανάγκες, τα «θέλω» και τα «πιστεύω» σου, καθώς αυτά πλέον διαμορφώνονται σε σύνολο από επιρροές που προέρχονται από τον κοινωνικό μας περίγυρο.
Τα πρώτα στοιχεία σχετικά με την πολλαπλότητα του εαυτού τα βρίσκουμε στη θεωρία του Αμερικανού ψυχολόγου, William James, σύμφωνα με την οποία η διπλή φύση του εαυτού αποτελείται από το «Εγώ», το υποκείμενο που παρατηρεί, αισθάνεται και δρα, και από το «Εμένα», το αντικείμενο της εμπειρίας. Το ένα επενεργεί πάνω στο άλλο και τα δύο σε συνδυασμό συγκροτούν τη δομή του εαυτού. Έτσι, χάρη στις απεριόριστες καινούριες εμπειρίες και σκέψεις με τις οποίες ερχόμαστε καθημερινά αντιμέτωποι, τις διαφορετικές επιρροές που λαμβάνουμε, καθώς αλληλοεπιδρούμε με άλλα υποκείμενα, δεν μπορούμε παρά να μιλήσουμε για μια έννοια περί μιας συνεχώς μεταβαλλόμενης, πολλαπλής και ευμετάβλητης ταυτότητας, ενώ απορρίπτουμε την ιδέα του συνεκτικού και σταθερού εαυτού.
Η σημερινή κοινωνία μας ωθεί να αναζητήσουμε την ανθρώπινη τελειότητα, την υπέρβαση των ανθρώπινων ικανοτήτων και τον πλήρη κορεσμό. Η εξέλιξη της τεχνολογίας και των τεχνολογικών δυνατοτήτων, όπως είναι ο κυβερνοχώρος, μας προσφέρει την ευκαιρία να πλάσουμε εκ νέου τον εαυτό μας, σύμφωνα με τα παραπάνω πρότυπα. Η ελεύθερη πρόσβαση σε αυτή την ποικιλία ευκαιριών μεταμορφώνει την υποκειμενικότητα του ατόμου σε ένα κοινωνικά αποδεκτό προϊόν χωρίς βάσεις και το υποκείμενο απορροφάται από το σύστημα και σταδιακά εξαφανίζεται. Το δέος μας μπροστά στη σχέση ανθρώπου-μηχανής και των νέων τεχνο-οραματισμών μας διεγείρει και απελευθερώνει τις ιδέες μας για την ανακατασκευή του εαυτού, ξεπερνώντας πολλές φορές κάθε ηθικό φραγμό. Ο φόβος μήπως χάσουμε αυτό που μας διαφοροποιεί από τον υπόλοιπο κόσμο εξαϋλώνεται, αφού η δημιουργία απλώνεται μπροστά μας ως καινοτομία, υποσχόμενη πως θα είμαστε ελεύθεροι να μεταμορφωθούμε με τον τρόπο που θέλουμε.
Εισερχόμενοι στον κυβερνοχώρο, σε οποιαδήποτε πλατφόρμα κοινωνικής δικτύωσης, καλούμαστε να διαλέξουμε ένα ψευδώνυμο με το οποίο θα κινούμαστε μέσα στα πλαίσιά του και το οποίο θα μας αντιπροσωπεύει είτε εξωτερικά είτε εσωτερικά. Είναι συνήθως ένα πλαστό όνομα που επιλέγουμε εμείς για εμάς το οποίο θεωρούμε πως μας εκφράζει, ενώ ταυτόχρονα έχει σκοπό να τραβήξει την προσοχή και να χαραχτεί στη μνήμη των άλλων χρηστών. Είναι, ουσιαστικά, η πρώτη εντύπωση που δίνουμε, που, όπως και στην πραγματική μας ζωή, επιθυμούμε να είναι θετική. Αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα πως ανταποκρίνεται στον πραγματικό μας εαυτό. Μέσα από το διαδίκτυο οι άνθρωποι έχουν την τάση να διαμορφώνουν μια πιο ελεγχόμενη εικόνα του εαυτού τους για να προβάλλουν και παραμερίζουν τα πιθανά τους ελαττώματα ώστε ο άλλος χρήστης να τον αποδεχτεί και να τους εγκρίνει. Αυτό το σενάριο έχει απασχολήσει πολλούς ειδικούς, οι οποίοι μέσα από ατελείωτες κοινωνικές και ψυχολογικές έρευνες καταλήγουν στον όρο «περσόνα» για να περιγράψουν αυτή την κατάσταση.
Συνηθίζουμε να αναπαράγουμε αυτό που είμαστε, αυτό που θα επιθυμούσαμε να είμαστε αλλά και αυτό που δεν θα τολμούσαμε αλλά και δεν θα θέλαμε με τίποτα να είμαστε έξω από τον εικονικό χώρο. Ο χαρακτήρας που χτίζουμε μέσα στα κοινωνικά δίκτυα μπορεί να αποτελεί είτε προεκτάσεις του εαυτού μας οι οποίες ανέρχονται στην επιφάνεια υπό συγκεκριμένες συνθήκες είτε εντελώς διαφορετικές εκδοχές μας που περιλαμβάνουν κρυμμένες επιθυμίες, απωθημένα ή και απλή περιέργεια. Χρησιμοποιώντας αυτού του είδους την προσομοίωση, έχουμε τη δυνατότητα να λάβουμε απαντήσεις που πιθανώς να μας απασχολούν στον φυσικό κόσμο, ενώ δεν διατρέχουμε τον κίνδυνο των συνεπειών που θα είχαμε αν αντιμετωπίζαμε κάποια παρόμοια κατάσταση στην πραγματική μας ζωή. Έτσι, γίνεται δυνατή η απόκτηση γνώσης από την περίσταση. Αυτή είναι και η βασική αρχή που διέπει τις τεχνικές των παιχνιδιών ρόλου στην ψυχοθεραπεία.
Καταλαβαίνουμε πως ο κυβερνοχώρος δεν αποτελεί μόνο χώρο εξαπάτησης, αλλά και αδιάληπτου στοχασμού και πειραματισμού. Οι κρίσεις ταυτότητας που βιώνουμε συχνά στην καθημερινότητά μας παίρνουν μορφή στα κοινωνικά δίκτυα, όπου μπορούμε να φτιάξουμε και να ξαναφτιάξουμε τον δυσλειτουργικό εαυτό μας όσες φορές θέλουμε, μέχρι να καταφέρουμε να ταυτιστούμε ουσιαστικά με την εικονική μας όψη, χρησιμοποιώντας τον ως καθρέφτη για την εσωτερική μας μορφή.
Η δημιουργία προσωπικής ιστοσελίδας αποτελεί τον πλέον διαδεδομένο τρόπο πειραματισμού και αυτοπαρουσίασης. Οι δημιουργοί δοκιμάζουν συνειδητά την αυτοπροβολή μέσα από την αυτογνωσία, ενώ καλούνται να απαντήσουν στο ερώτημα «ποιο κομμάτι του εαυτού μου θα ανεβάσω και πώς και πότε θα το αναδείξω»; Οι Elihu Katz και Jonathan R. Wynn, Αμερικανοί κοινωνιολόγοι, υποστηρίζουν ότι το «βασικό χαρακτηριστικό των προσωπικών ιστοσελίδων είναι ότι κινούνται προς την αντίθετη κατεύθυνση από εκείνη που ισχυρίζονται οι μεταμοντερνιστές του Κυβερνοχώρου: δεν κατακερματίζουν τον εαυτό, αλλά αποτελούν απόπειρες ενσωμάτωσης του ατόμου, μιας προσωπικής δήλωσης ταυτότητας και επίδειξης, με σταθερό και πανομοιότυπο τρόπο, του τι εκπροσωπεί το άτομο και τι θεωρείται σημαντικό». Χρησιμοποιώντας το διαδίκτυο, οι άνθρωποι μπορούν να παρουσιάσουν διαφορετικές εκδοχές του εαυτού τους, ακόμα και ταυτόχρονα. Η ανωνυμία και η απόσταση που προσφέρει ο ψηφιακός κόσμος μειώνουν τις αναστολές, ενώ η ασφάλεια που μας δίνει η δυνατότητα της απενεργοποίησης ανά πάσα στιγμή επιτρέπει στον καθένα να είναι «εντός» ή «εκτός» του πραγματικού του χαρακτήρα. Μέσα από τον εγωκεντρικό χαρακτήρα των περισσότερων προσωπικών ιστολογιών που έχουν μελετηθεί παρατηρούμε τις βαθύτερες ανάγκες που διακατέχουν τον ανθρώπινο οργανισμό, που δεν είναι άλλες από την ανάγκη για αναγνώριση και αποδοχή από την κοινωνία, αλλά και για αυτό-αναγνώριση, το να κατανοήσουμε τη σημαντικότητα της διαφορετικότητάς μας.
«Σε αυτούς τους ιστοχώρους το σίγουρο είναι ότι υπό κατασκευή δεν είναι μόνο οι σελίδες αλλά και οι ίδιοι οι δημιουργοί τους».
