Της Νάνσυς Κούκου,
Στην αρχαιοελληνική κλασική Ελλάδα, είναι γνωστόν ότι σπουδαίο ρόλο στην καθημερινότητα κατείχε η θρησκεία, ειδικά όσον αφορά τις τελετουργίες των νεκρών και την έκφραση λατρείας των θεών μέσω της τέχνης, που αυξανόταν περισσότερο από τον 5ο π.Χ. αιώνα και ύστερα. Οι επιτύμβιες στήλες, λοιπόν, που θα εξετάσουμε, σήμερα αποτελούν ζωντανή απόδειξη του ενδιαφέροντος των προγόνων μας για το ταξίδι στη μετά θάνατο ζωή. Πρόκειται για στήλες οικογενειακών ή ατομικών τάφων, ενώ δεν αποτελούσαν πάντα ιδιωτικά μνημεία. Εφόσον χρονικά αναφερόμαστε στον «Χρυσό αιώνα του Περικλή», συνειδητοποιούμε ότι θα μας απασχολήσει σε μεγάλο βαθμό η Αθήνα, που είναι αυτή την εποχή το κέντρο του ελληνικού πολιτισμού και των εξελίξεων. Μην ξεχνάμε το μεγάλο και γνωστό νεκροταφείο, τον Κεραμεικό, που βρίσκεται στην περιοχή της Αττικής και παρουσιάζει, εκτός από θαυμαστά κτερίσματα, είδη τάφων και πολυάριθμες επιτύμβιες στήλες.
Μάλιστα, πριν εμβαθύνουμε, πρέπει να τονίσουμε ότι για τους Αθηναίους οι επιτύμβιες στήλες ήταν ένα από τα μέσα «προβολής» τους. Μπαίνοντας στον 4ο αιώνα, οι στήλες γίνονται όλο και ακριβότερες. Άρα, είναι λογικό να χρησιμοποιούν αυτόν τον τρόπο, ώστε να αναδείξουν την περιουσία τους. Επιπρόσθετα, όταν οι στήλες γίνονται δημόσιες, δίνεται η αφορμή στους Αθηναίους να αναδειχθούν μέσα από αυτές, στην περίπτωση που η ενασχόλησή τους με τα κοινά έχει μια καλή έκβαση, μια αξία βαθιά ριζωμένη στο φιλοσοφικό και πολιτικό τους γίγνεσθαι.
Αρχίζοντας, λοιπόν, με τα χαρακτηριστικά που φέρουν οι επιτύμβιες στήλες του 5ου και 4ου αιώνα π.Χ., οφείλουμε να επισυνάψουμε τα ακόλουθα στοιχεία. Ως προς την μορφολογία τους, πρέπει να τονιστεί ότι αρκετές είναι μακριές στήλες και θυμίζουν συνήθως ναΐσκο. Με άλλα λόγια, το πλαίσιο που περιβάλλει μέσα το γλυπτό συχνά τείνει να σχηματίζεται από δύο μικρούς πεσσούς ή κιονίσκους που στηρίζουν ένα αέτωμα με ανθεμωτά ακρωτήρια. Πολύ βασικό είναι το γεγονός ότι τα ανάγλυφα στις στήλες προεξέχουν δημιουργώντας την ψευδαίσθηση της κατάκτησης της τρίτης διάστασης από τον καλλιτέχνη. Επίσης, κυριαρχεί μία πλαστικότητα και όχι μετωπικότητα, εφόσον στις λεπτομέρειες και εγχαράξεις των γλυπτών υπάρχει ένα βάθος, με αποτέλεσμα το φως που πέφτει να δημιουργεί φωτοσκίαση. Γενικά, με αυτά τα χαρακτηριστικά, δίνεται η εντύπωση ότι τα γλυπτά ζωντανεύουν και αφηγούνται μια ιστορία.
Πράγματι, από την θεματογραφία που συναντάμε φαίνεται ότι αναπαριστούν μία διήγηση από τη ζωή του νεκρού, αλλά όχι πάντα. Αναλυτικότερα, υπάρχει ποικιλία σε αυτό το κομμάτι, δηλαδή μπορεί να υπάρχει μία φιγούρα, από τις λεπτομέρειες της οποίας μπορούμε να μαθαίνουμε για την κοινωνική τάξη, τις ιδιότητες και τις επιτυχίες-κατορθώματα του νεκρού. Ενδέχεται, όμως, να συναντάμε και στήλες με πολλές μορφές, οι οποίες μπορεί να συνδιαλέγονται και να αποχαιρετίζονται. Πολλές εικόνες που εμφανίζονται στις επιτύμβιες στήλες είναι νεκρόδειπνα, πρόθεσις (σκηνή, κατά την οποίο το σώμα τοποθετείται στο νεκροκρέβατο), θάνατος τοκετού, θάνατος στη θάλασσα και άλλα.
Για τα πρόσωπα της αναπαράστασης, πιο αναλυτικά, πρέπει να σημειωθεί ότι εκείνες οι γυναίκες που εμφανίζονται με μαντήλι στην κεφαλή τους είναι παντρεμένες, ενώ, όταν οι γυναίκες έχουν σηκωμένο το ιμάτιό τους, οι ειδικοί ονομάζουν αυτήν τη χειρονομία τους «αποκάλυψις». Οι άντρες συνήθως αναπαρίστανται με βάση το αριστοκρατικό πρότυπο, δηλαδή ως γυμνασμένοι όμορφοι αθλητές με πολεμικές ικανότητες. Για αυτό, αρκετές φορές είναι γυμνοί νέοι, οι οποίοι κρατούν ασπίδα ή δόρυ. Οι ηλικιωμένοι, όμως, επειδή είναι σεβαστά πρόσωπα είναι συνήθως καθιστοί και φέρουν ράβδο για επιπλέον κύρος. Αξιοσημείωτο είναι ότι οι πλούσιοι και ευγενείς διακρίνονται από τη συνοδεία κάποιου υπηρέτη τους, ο οποίος παρουσιάζεται με μικρότερο μέγεθος και ίσως ορισμένες φορές με κάποια υποτιμητική θέση. Επίσης, οι αριστοκράτες μπορεί να έχουν δίπλα τους ένα σκύλο, αφού το κυνήγι ανήκει στην τάξη των ευγενών.
Εν κατακλείδι, θίξαμε το ζήτημα για τις επιτύμβιες στήλες στα χρόνια της κλασικής Ελλάδας. Από αρχαιολογική άποψη, αναφέραμε τη θεματογραφία τους και ορισμένα βασικά χαρακτηριστικά ως προς την τέχνη τους, για να μπορούμε, παραδείγματος χάρη, να χρονολογήσουμε περίπου με αυτόν τον τρόπο σε μία ανασκαφή τέτοια ευρήματα. Ωστόσο, δεν μπορούμε εντελώς να βασίσουμε τις γνώσεις μας για τον νεκρό σύμφωνα με τις στήλες, αφού είναι αδύνατο να είμαστε ακριβείς για το τι θέλουν να μας αφηγηθούν και να παρουσιάσουν. Το πιο σύνηθες πρόβλημα σε αυτές τις περιπτώσεις είναι ότι ο αρχαιολόγος δυσκολεύεται να διαχωρίσει τον νεκρό και τον ζωντανό. Όμως, μπορούμε με σιγουριά να αντλήσουμε πληροφορίες για την ενδυμασία, την κόμμωση, τα έθιμα και τις αξίες τους. Για αυτόν τον λόγο, είναι σημαντικές οι επιτύμβιες στήλες για τους επιστήμονες. Είναι μία εναλλακτική, απτή λύση που έρχεται ως αρωγός, για να προσθέσει και κάποιες φορές να επιβεβαιώσει ιστορικά δεδομένα.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Boardman John, «Ελληνική Πλαστική κλασσικής περιόδου», Εκδόσεις ΚΑΡΔΑΜΙΤΣΑ, 1999, σελ. 78-91
- Πλάντζος Δημήτρης, «Ελληνική Τέχνη και Αρχαιολογία 1200–30 π.Χ.», Εκδόσεις ΚΑΠΟΝ, 2018, σελ. 178-180
