Του Κωνσταντίνου Πίχλιαβα,
Η ασταθής πρώτη εικοσαετία της Κρίσης του 3ου αιώνα μ.Χ. έρχεται σε έντονη αντίθεση με το θέμα του σημερινού μας άρθρου. Για πρώτη φορά από τον θάνατο του «Σύρου» Αλεξάνδρου (Σεβήρου), μία ηγεμονία διήρκησε για μία δεκαπενταετία. Το κατόρθωμα αυτό θα ξεπεραστεί μόνο από τον Διοκλητιανό, ο οποίος τερμάτισε την Κρίση το 284. Ο λόγος, ασφαλώς, για τους Αυτοκράτορες Βαλεριανό (253-260) και Γαλλιηνό (253-268).
Όπως είδαμε, ο Βαλεριανός παρουσιάστηκε αρχικά ως «εκδικητής» του Τρεβονιανού Γάλλου και νίκησε τον σφετεριστή Αιμιλιανό σε μάχη. Η νίκη αυτή χάρισε στον Βαλεριανό την εξουσία. Ο νέος ηγεμόνας ήταν μέλος παλαιάς αριστοκρατικής οικογένειας και γρήγορα εντάχθηκε στη Σύγκλητο αναλαμβάνοντας, το 238, το τιμητικό αξίωμα του Ηγεμόνα της Συγκλήτου (Princeps senatus), επί Δεκίου, έλαβε, με την σύμφωνη απόφαση της Συγκλήτου, το αξίωμα του Τιμητή (Censor). Κατά την ανάρρησή του στον θρόνο, είχε δύο υιούς, έναν από την πρώτη γυναίκα του, Εγνατία Μαρινιανή, τον συναυτοκράτορα Γαλλιηνό, και από την δεύτερη, την Κορνηλία Γαλλονία, τον Ύπατο του 265, Βαλεριανό τον Νεώτερο.
Κατά την ανάρρησή του στον θρόνο, η κατάσταση στο εσωτερικό της Αυτοκρατορίας ήταν εξαιρετικά κρίσιμη. Βάρβαροι (που είχαν ξεμείνει από την εποχή του Δεκίου) λεηλατούσαν τις παραμεθόριες επαρχίες, ενώ τα στασιαστικά κινήματα πλήθαιναν. Προκειμένου να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες αυτές, ο Βαλεριανός ανακήρυξε τον πρωτότοκό του, Γαλλιηνό, Αύγουστο και τα εγγόνια του Καίσαρες. Ο νεαρός συναυτοκράτορας ανέλαβε ως «τομέα ευθύνης» το «Γερμανικό» μέτωπο (τις επαρχίες: Άνω και Κάτω Γερμανία, Ραιτία και Νορικό), ενώ ο πρεσβύτερος αυτοκράτορας ήλεγχε τον Δούναβη και το «Ανατολικό» μέτωπό (Σασσανίδες). Το σχήμα αυτό έδειξε να λειτουργεί, σε σύντομο χρονικό διάστημα, ο δραστήριος συναυτοκράτορας εκκαθάρισε τις δυτικές επαρχίες τόσο από τους εισβολείς όσο και από τους επίδοξους στασιαστές. Αντίστοιχη επιτυχία είχε και ο Βαλεριανός στην Ανατολή.
Μεταξύ του 258 και 260, οι Σασσανίδες εισέβαλαν, με αρχηγό τους τον σάχη Σαπώρη, και κατέλαβαν την Αντιόχεια. Ο Βαλεριανός έσπευσε με πλήθος στρατού να τους αντιμετωπίσει, ενώ ο Γαλλιηνός άφησε στην Δύση τον δευτερότοκο υιό του, Καίσαρα Σαλλονίνο, ο οποίος πέθανε λίγο αργότερα, (ο πρωτότοκος του, Βαλεριανός ο Β΄ είχε προ ολίγου καιρού πεθάνει) και έσπευσε στα Βαλκάνια. Η αποφασιστική μάχη για τον Βαλεριανό δόθηκε στη συριακή Έδεσσα, όπου ο ίδιος και μεγάλο τμήμα του στρατού του αιχμαλωτίστηκαν. Η πρωτόγνωρη αυτή συμφορά προκάλεσε πολλά προβλήματα στον Γαλλιηνό· ο Βαλεριανός παρέμεινε αιχμάλωτος του Πέρση μονάρχη μέχρι τον θάνατό του. Από εκείνη την στιγμή και μετά, η βασιλεία του μονοκράτορα πλέον Γαλλιηνού τέθηκε πολλές φορές υπό αμφισβήτηση με τους διάφορους στασιαστές (Ρηγαλιανός, Μακριανός, Ποστούμος, Αιμιλιανός και Αυρήολος) σε συνδυασμό με τους εισβολείς να απειλούν και αυτή την ενότητα του κράτους.
Τότε τοποθετείται χρονικά και η διαμόρφωση δύο κρατικών μορφωμάτων, εχθρικά διακείμενων απέναντι στην αυτοκρατορική διοίκηση, ο λόγος φυσικά για τη «Γαλατική Αυτοκρατορία» υπό τον Ποστούμο και την «Παλμυρινή Αυτοκρατορία» υπό τον Οδέανθο και τους διαδόχους του (Ζηνοβία), με τα οποία θα ασχοληθούμε στο επόμενό μας άρθρο.
Ας δούμε, όμως, μερικές πληροφορίες για τον Γαλλιηνό. Σαν άτομο ο Γαλλιηνός έλαβε λαμπρή μόρφωση. Αναλόγου επιπέδου ήταν και η Αυγούστα, η ελληνικής καταγωγής (από την Βιθυνία της Μικράς Ασίας) Σαλλονίνα. Την περίοδο αυτή τοποθετείται χρονικά η ακμή του Νεοπλατωνισμού, με κυριότερο εκφραστή τον φίλο του αυτοκρατορικού ζεύγους, φιλόσοφο Πλωτίνο. Παράλληλα, ένα από τα πρώτα μέτρα που έλαβε ο νέος αυτοκράτορας ήταν να παύσει τον ανεπιτυχή διωγμό των Χριστιανών, τον οποίο είχε ξεκινήσει ο πατέρας του, εκδίδοντας έναν διάταγμα ανοχής, που, σε γενικές γραμμές, ίσχυσε (πλην της περιόδου του Αυρηλιανού) μέχρι το 303, οπότε έλαβε χώρα ο τελευταίος διωγμός.
Ως προς τους βαρβάρους, το ενδιαφέρον τους στράφηκε προς τα νότια. Κατά την δεύτερη περίοδο της βασιλείας του Γαλλιηνού (260-268), η πλέον καταστροφική εισβολή έλαβε χώρα στη Βαλκανική. Το γερμανικό φύλο των Ερούλων, αφού έσπασε την άμυνα των συνόρων, εισήλθε στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας λεηλατώντας και καταστρέφοντας ό,τι βρέθηκε στο πέρασμά του· μία από τις λίγες πόλεις που κατάφερε να τους αντισταθεί ήταν η Θεσσαλονίκη χάρη στην αντοχή των τειχών της και τη σωτήρια επέμβαση του «πολιούχου» της, θεού Καβείρου. Τότε, λεηλατήθηκε η πόλη των Αθηνών, ενώ αξιοσημείωτη είναι η νίκη των Αθηναίων επί των εισβολέων υπό τον γνωστό ιστορικό Ερρένιο Δέξιππο. Για να αντιμετωπίσουν τους εισβολείς, οι πόλεις περιβλήθηκαν με ισχυρά τείχη.
Απέναντι σ’ αυτές τις προκλήσεις, ο Γαλλιηνός προέκρινε τη διαμόρφωση μιας καινούργιας, ευέλικτης στρατιωτικής δομής με το όνομα comitatus, ενώ για την αποφυγή των στάσεων με νόμο του απαγόρευσε την ανάληψη στρατιωτικών αξιωμάτων από συγκλητικούς. Οι εξελίξεις αυτές επηρέασαν βαθύτατα τη μορφή και την οργάνωση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και ξεπεράστηκαν μόνο από τις μεταρρυθμίσεις του Διοκλητιανού και του Κωνσταντίνου.
Τελικά, ο δραστήριος αυτοκράτορας ανατράπηκε και δολοφονήθηκε ως αποτέλεσμα συνομωσίας ανωτάτων αξιωματικών, στην οποία συμμετείχαν οι μελλοντικοί αυτοκράτορες Αυρηλιανός και Πρόβος. Την τύχη του ακολούθησαν τόσο ο αδερφός του Βαλεριανός ο Νεώτερος όσο και ο τρίτος του γιος, Καίσαρας Μαρινιανός, οι οποίοι εκτελέστηκαν. Ως διάδοχός του επιλέχθηκε, τελικά, ο Κλαύδιος ο Γοτθικός, για τη βασιλεία του οποίου έχουμε μιλήσει σε προηγούμενο σημείωμά μας (βλέπε εδώ). Στο επόμενο άρθρο, θα ασχοληθούμε με τη βασιλεία του Αυρηλιανού και την καταπολέμηση της «Γαλατικής» και της «Παλμυρινής» Αυτοκρατορίας.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Alföldy G., «Η Κρίση του 3ου αι. μ.Χ. (235-284 μ.Χ.), Ελληνισμός και Ρώμη Γ΄», τ. 16, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2015, σ. 172-187.
- Brown P., «Ο κόσμος της Ύστερης Αρχαιότητας 150-750 μ.Χ.», Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1998, σ. 27-38 και σ. 67-74.
- Κραλίδης Απ., «Πολιτικές ανακατατάξεις στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία», Η αυτοκρατορική λατρεία στην περίοδο της Τετραρχίας (284-313 μ.Χ.), Θεσσαλονίκη 2010 , σ. 45-49.
- Mackay Ch., «Οι Ύστεροι Αυτοκρατορικοί χρόνοι, 235-476 μ.Χ.», Αρχαία Ρώμη Στρατιωτική και πολιτική Ιστορία, Παπαδήμας, Αθήνα 2014, σ. 363-369.
- Μπενάκης Λ., Πλωτίνος (205-270 μ.Χ.), Νεοπλατωνισμός, «Η ελληνική φιλοσοφία των πρώτων χριστιανικών αιώνων, Ελληνισμός και Ρώμη», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. 16, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2015, σ. 42-47.
- Μπουραζέλης Κ., «Οι τρόφιμοι της Λύκαινας», ΜΙΕΤ, Αθήνα 2015, σ. 335-339.
- Σακελαρίου Μ., «Η εποχή των Σεβήρων και της Αναρχίας (193-284 μ.Χ.), Ελληνισμός και Ρώμη», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. 14 , Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2015, σ. 99-105.
- Τζαναβάρη Κατερίνα, «Κάβειρος», Λατρεία θεών και Ηρώων στη Θεσσαλονίκη, Ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη, Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, Τ.Α.Π., Θεσσαλονίκη 2003, σ. 229-231.
