Της Κωνσταντίνας Γεωργίου,
Κινούμενη από μια κοινότητα 6 κρατών-μελών και λίγων, αμιγώς οικονομικών αρμοδιοτήτων, προς μία πολιτική ένωση 27 κρατών-μελών και πολλών αρμοδιοτήτων σχεδόν σε κάθε τομέα, η δυναμική διαδικασία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης γεννά, ιδιαίτερα τελευταία, ερωτήματα και αμφισβήτηση σχετικά με τη νομιμοποίηση και τη δημοκρατικότητα της Ένωσης· είναι σεβαστή η κρατική κυριαρχία; Είναι επαρκής η συμμετοχή των πολιτών στη λήψη των αποφάσεων; Συναινούν οι λαοί στις ευρωπαϊκές δομές διακυβέρνησης;
Το λεγόμενο «δημοκρατικό έλλειμμα» της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) αναφέρεται στην άποψη ότι η διακυβέρνηση της ΕΕ στερείται δημοκρατικής νομιμότητας, υπό την οπτική μεγάλης απόστασης μεταξύ των θεσμών και των κέντρων λήψης αποφάσεων από τους ευρωπαίους πολίτες.
Μια πρώτη διάσταση του δημοκρατικού ελλείμματος εξηγεί αυτή την αμφισβήτηση νομιμοποίησης μέσω του επιχειρήματος ότι οι πολίτες της Ένωσης δεν έχουν πρόσβαση στη χάραξη πολιτικής. Ειδικότερα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (Κομισιόν), που προτείνει τη νομοθεσία, δεν είναι εκλεγμένη, ομοίως και το Συμβούλιο της ΕΕ που είναι επίσης νομοθετικό όργανο της Ένωσης (απαρτίζεται, ωστόσο, από δημοκρατικά εκλεγμένους υπουργούς των κρατών-μελών). Μοναδικό αντιπροσωπευτικό όργανο της ΕΕ αποτελεί το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, που σχηματίζεται κατόπιν άμεσης και καθολικής ψηφοφορίας σε κάθε κράτος-μέλος, ωστόσο, οι αρμοδιότητές του υπήρξαν περιορισμένες και ακόμα και σήμερα έχουν περιθώρια διεύρυνσης.
Υπό μια δεύτερη οπτική, το δημοκρατικό έλλειμμα ίσως τροφοδοτείται από τη θεσμική πολυπλοκότητα της ΕΕ και των Συνθηκών της, σε συνδυασμό μάλιστα με την άγνοια και την ελλιπή ενημέρωση των πολιτών σχετικά. Αδιαμφισβήτητα, τόσο τα θεσμικά όργανα όσο και οι διαδικασίες λήψης αποφάσεων φαντάζουν απρόσιτα στους ευρωπαίους πολίτες. Η απομάκρυνση και η δυσαρέσκεια των λαών της ΕΕ έγινε ιδιαίτερα αισθητή το 2009 με το ποσοστό συμμετοχής στις εκλογές του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου να αγγίζει μόλις το 43%.
Ας αναφέρουμε, όμως, και την αντίθετη άποψη, την πιο επιεική και αισιόδοξη. Είναι αλήθεια ότι η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση ξεκίνησε με τη μορφή μιας οικονομικής κοινότητας έξι κρατών-μελών με σκοπό τη συνεργασία κυρίως σε τομείς της οικονομίας (όπως παραγωγή άνθρακα και χάλυβα, τελωνειακή ένωση κ.λπ.). Σε ένα τέτοιο στάδιο, πολύ λογικά, δεν είχε τεθεί ζήτημα δημοκρατικής έννομης τάξης, καθώς η συνεργασία αφορούσε περιορισμένους τεχνοκρατικούς τομείς (και, παρόλα αυτά, υπήρχε η Κοινή Συνέλευση). Με την άμβλυνση των αρμοδιοτήτων της Κοινότητας και τη δημιουργία πολιτικής Ένωσης, άρχισε η συζήτηση για δημοκρατική νομιμοποίηση του όλου εγχειρήματος και των επιμέρους αποφάσεων που λαμβάνει.
Αρχικά, κατά πολλούς αναλυτές, δεν μπορούμε σε μια περιφερειακή ένωση να επιδιώκουμε δημοκρατική έννομη τάξη όμοια με αυτή των κρατών μελών, δεδομένου ότι η ΕΕ δεν είναι η ίδια κράτος. Άλλωστε, βασικά της όργανα μπορεί να μην είναι άμεσα εκλεγμένα από τον ευρωπαίο πολίτη, σχηματίζονται όμως από άμεσα εκλεγμένα σε εθνικό επίπεδο πρόσωπα, όπως το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο που απαρτίζεται από τους αρχηγούς κρατών και κυβερνήσεων των κρατών μελών.
Δεύτερον, η διεύρυνση του ρόλου και των αρμοδιοτήτων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου δείχνει να γίνονται βήματα ακριβώς προς την κατεύθυνση της όλο και μεγαλύτερης δημοκρατικής νομιμοποίησης. Ειδικότερα, από το 1979 τα μέλη του εκλέγονται άμεσα και, με τη Συνθήκη της Λισαβόνας, από το 2009 οι εξουσίες του ενισχύονται σημαντικά, ιδιαίτερα με τη διαδικασία της συναπόφασης, ενώ τα εθνικά κοινοβούλια δύνανται να τοποθετούνται υπέρ ή κατά των νομοθετημάτων. Επίσης, καθιερώθηκε θεσμικά και η Πρωτοβουλία των Πολιτών «με σκοπό να αυξηθεί η συμμετοχή των πολιτών στη δημοκρατική ζωή της ΕΕ. Σκοπός μιας πρωτοβουλίας των πολιτών είναι να ζητήσει από την Επιτροπή να υποβάλει η ίδια πρόταση σε οποιοδήποτε πεδίο διαθέτει την εξουσία να προτείνει νομοθεσία. Για μια πρωτοβουλία των πολιτών απαιτείται η στήριξη τουλάχιστον ενός εκατομμυρίου πολιτών που προέρχονται από τουλάχιστον 7 χώρες της ΕΕ» (EUR-Lex).
Κατά τα παραπάνω, το δημοκρατικό έλλειμμα υφίσταται, αλλά φθίνει, μιας και το άμεσα εκλεγμένο όργανο της ΕΕ ενισχύεται και τα μη εκλεγμένα δεν είναι ανεξέλεγκτα. Το οικοδόμημα της ΕΕ αποτελεί ένα καινοτόμο εγχείρημα περιφερειακής ολοκλήρωσης, χωρίς συνταγή και οδηγίες χρήσης. Εντούτοις, το ζήτημα της δημοκρατίας δεν επιτρέπει λάθη και καθυστερήσεις, δε δικαιολογεί αδυναμίες και βραδυκίνητες διαδικασίες.
