Της Ελευθερίας Κωνστάντιου,
Για τον Ανρί Πουανκαρέ «το να αμφιβάλλουμε για τα πάντα ή να πιστεύουμε στα πάντα είναι δύο εξίσου βολικές λύσεις που μας απαλλάσσουν από το να σκεφτόμαστε». Έτσι, καθημερινά σε παρέες ή πραγματοποιώντας μια «βόλτα» στα social media, ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια σειρά θεωριών συνωμοσίας που φαίνεται να διαδίδονται με ταχύτητα φωτός. Μέχρι πριν λίγα χρόνια, οι θεωρίες αυτές είχαν να κάνουν με θέματα όπως η πτώση των Δίδυμων Πύργων, οι Iluminati, κάποιες περίεργες εξαφανίσεις προσώπων και οι θάνατοι διαφόρων διασήμων. Ωστόσο, τους τελευταίους δέκα μήνες, το ενδιαφέρον των διακινητών θεωριών συνωμοσίας εστιάζεται στο «καυτό» θέμα του κορωνοϊού.
Κι αν κάποτε σκεπτόμενοι αυτές τις θεωρίες πιστεύαμε, ότι είναι έμφυτο των Αμερικανών, μια έρευνα που διεξήχθη από το Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ δείχνει πως οι Έλληνες είναι ο δεύτερος λαός -μετά τους Νιγηριανούς- που πιστεύει σε θεωρίες συνωμοσίας για τους θανάτους από κορωνοϊό. Τι κάνει, όμως, τους ανθρώπους να αγαπάνε, να διαβάζουν και να δημιουργούν και οι ίδιοι τέτοιες θεωρίες;
Η καθηγήτρια ψυχολογίας Κάρεν Ντάγκλας, του Πανεπιστημίου του Κεντ, δίνει την απάντηση στο παραπάνω ερώτημα λέγοντας πως «οι άνθρωποι ελκύονται από θεωρίες συνωμοσίας σε περιόδους κρίσης και αβεβαιότητας, και αυτή είναι σίγουρα μια από αυτές τις εποχές». Η πίστη πως κάτι άλλο, μη προφανές, συμβαίνει δίνει στο άτομο την αντίληψη πως εξηγεί κι ελέγχει τα γεγονότα. Σύμφωνα, λοιπόν, με την παραπάνω θεώρηση, η ανησυχία στην οποία έχουν περιέλθει οι άνθρωποι, τους στρέφει σε αυτού του είδους τις θεωρίες, κάνοντάς τους να νιώθουν περισσότερο ασφαλείς στον κόσμο. Παράλληλα, η ανάγκη για κοινωνική αποστασιοποίηση φαίνεται να εντείνει με τη σειρά της τη συνωμοτική σκέψη. Έτσι, το μέτρο του social distancing, ένα από τα σημαντικότερα μέτρα ενάντια στην πανδημία, θα μπορούσε να θεωρηθεί ως πυροδότης ενός σοβαρού και σύγχρονου κοινωνικού προβλήματος.
Τι κάνει όμως τις θεωρίες συνωμοσίας τόσο επικίνδυνες; Σύμφωνα και πάλι με την Ντάγκλας, οι άνθρωποι που επηρεάζονται από αυτές είναι πιο πιθανό να σχετίζονται με προκαταλήψεις, βία και μικροεγκλήματα. Κάνοντας κανείς ένα απλό scroll down σε μέσα όπως το Facebook και το Twitter, μπορεί εύκολα να διακρίνει ποιοι επηρεάζονται και συνεχίζουν να διακινούν τέτοιου είδους θεωρίες, ενισχύοντας τα λεγόμενα της Ντάγκλας.
Ωστόσο, κατά πόσο μπορούμε να απαλλαγούμε από αυτές; Μετά βεβαιότητας, όχι και πολύ εύκολα. Εκ των πραγμάτων, η καταπολέμησή τους είναι ιδιαιτέρως δύσκολη. Γιατί είναι δύσκολη; Πως μπορείς να πείσεις κάποιον ότι το σύστημα πεποιθήσεών, μέσα στο οποίο κάποιος αισθάνεται άνεση και ασφάλεια, είναι εσφαλμένο κι επίπλαστο; Επομένως, είναι χρέος όλων μας, τη δύσκολη αυτή περίοδο που διανύουμε, να ελέγχουμε την κάθε πληροφορία, όσο αληθοφανής κι αν μας φαίνεται, αξιοποιώντας πληροφορίες που μας παρέχονται τόσο από από επιστήμονες όσο κι από τα ίδια τα γεγονότα. Η παραπληροφόρηση αποτελεί μείζον κοινωνικό πρόβλημα στην εποχή της πανδημίας και οφείλουμε όλοι να είμαστε σε επαγρύπνηση, ελέγχοντας συνεχώς κι ενδελεχώς οτιδήποτε διαβάζουμε.
