Του Γιάννη Χουλιάρα,
Οι εντάσεις μεταξύ Ελλάδας/Κύπρου και Τουρκίας, έφεραν πρόσφατα στο προσκήνιο τον ρόλο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) στις σχέσεις των δύο κρατών-μελών της με την Άγκυρα. Οι επιθετικές τουρκικές ενέργειες στην Ανατολική Μεσόγειο και το Αιγαίο ώθησαν Αθήνα και Λευκωσία στην αναζήτηση συμμαχικής υποστήριξης και αλληλεγγύης από τις Βρυξέλλες. Εντούτοις, παρά τις όποιες ελπίδες, η σύσκεψη του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου την 1η Οκτωβρίου δεν έφερε τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα. Παρά την καταδίκη των κινήσεων της Τουρκίας και την έκφραση αλληλεγγύης προς την Ελλάδα και την Κύπρο, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο δεν επέβαλε κυρώσεις και υπογράμμισε στα συμπεράσματά του την ανάγκη της συνεργασίας ΕΕ-Τουρκίας.
Η επιβολή κυρώσεων εκ μέρους της ΕΕ απαιτεί ομοφωνία, κάτι που στην περίπτωση της Τουρκίας δεν υφίσταται μεταξύ των κρατών-μελών. Πέντε κράτη-μέλη της Ένωσης, ιδιαίτερα, τάσσονται ανοικτά κατά των κυρώσεων, επιθυμώντας να προστατεύσουν πολιτικά και οικονομικά τους συμφέροντα σε διάφορους τομείς. Πρόκειται για τη Γερμανία, την Ιταλία, την Ισπανία, τη Μάλτα και την Ουγγαρία. Παρακάτω, θα αναλυθούν οι λόγοι για την στάση τους αυτή, με έμφαση στις τρεις πρώτες χώρες, ενώ θα γίνει σύντομη αναφορά και στη μαλτέζικη και ουγγρική στάση.
Η γερμανική πολιτική έχει φυσικά ιδιαίτερη βαρύτητα, δεδομένης της σημαντικότητας της γερμανικής οικονομίας για την ΕΕ. Το Βερολίνο επιδιώκει να διατηρήσει την Άγκυρα όσο πιο κοντά στην ΕΕ είναι δυνατόν, θεωρώντας την Τουρκία κρίσιμο εταίρο σε μια σειρά ζητημάτων. Καταρχάς, η Γερμανία αποτελεί την σημαντικότερη αγορά για τις τουρκικές εξαγωγές, ενώ κατατάσσεται δεύτερη, μετά την Κίνα, αναφορικά με τις εισαγωγές. Στο τέλος του 2019, το διμερές εμπόριο έφτασε τα 35,9$ δι Γερμανικά κεφάλαια έχουν επενδυθεί σε περισσότερες από 7.400 επιχειρήσεις στην Τουρκία. Μια πτυχή των τουρκο-γερμανικών οικονομικών σχέσεων με ειδική σημασία για την Ελλάδα είναι ο τομέας των εξοπλισμών. Με πωλήσεις που ανήλθαν στα 344,6$ εκατ. για το 2019, δηλαδή πάνω από το 1/3 των σχετικών γερμανικών εξαγωγών, η Άγκυρα αποτελεί τον σημαντικότερο «πελάτη» της Γερμανίας αμυντικό τομέα.
Πέραν της οικονομίας, το Βερολίνο δίνει έμφαση στην συνεργασία με την Τουρκία και στον τομέα της μετανάστευσης. Η Καγκελάριος Angela Merkel διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο στην υπογραφή της συμφωνίας ΕΕ-Τουρκίας το 2016, η οποία μείωσε τις μεταναστευτικές ροές προς την ΕΕ κατά 94%. Το μεταναστευτικό ζήτημα είναι ιδιαίτερα ευαίσθητο για τη γερμανική κοινωνία και η κυβέρνηση θεωρεί την Τουρκία κομβικό εταίρο για την διαχείρισή του, παρέχοντας οικονομική στήριξη στην Άγκυρα τόσο σε επίπεδο ΕΕ όσο και διμερώς. Επιπρόσθετα, τα περίπου 3.000.000 άτομα τουρκικής καταγωγής που διαβιούν στην Γερμανία αποτελούν έναν ακόμη παράγοντα που επηρεάζει την πολιτική της χώρας έναντι της Τουρκίας.
Στο ίδιο μήκος κύματος, η αρνητική στάση της Ιταλίας στο θέμα των κυρώσεων πηγάζει επίσης από τις στενές σχέσεις της Ρώμης με την Άγκυρα, τόσο σε οικονομικό όσο και σε πολιτικό επίπεδο. Η Ιταλία ήταν η τέταρτη σημαντικότερη αγορά για τις τουρκικές εξαγωγές το 2019, οι οποίες έφτασαν περίπου τα 9,2$ δις το έτος αυτό, ενώ οι ιταλικές εξαγωγές στην Τουρκία ανήλθαν σε περίπου 8,6$ δις. Οι ιταλικές επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στην Τουρκία και οι τουρκικές επιχειρήσεις που συνεργάζονται με αντίστοιχες ιταλικές αριθμούν πάνω από 1.000 και δραστηριοποιούνται σε ένα ευρύ φάσμα τομέων, από την γεωργία και τις υποδομές έως την άμυνα και τις τηλεπικοινωνίες. Ιταλικές επιχειρήσεις συμμετέχουν στην υλοποίηση μείζονων έργων στην Τουρκία, συμπεριλαμβανομένων αεροδρομίων, δρόμων και αστικών συγκοινωνιών.
Η συνεργασία έχει και προεκτάσεις πέραν του οικονομικού τομέα. Τα τελευταία χρόνια, λόγω της αδυναμίας της να ασκήσει αποτελεσματική επιρροή εντός των θεσμών της ΕΕ, η Ρώμη έχει στρέψει την προσοχή της στη Βόρεια Αφρική και την Μεσόγειο. Στόχος είναι η αύξηση της ιταλικής επιρροής στην άμεση περιφέρεια νότια της χώρας, με την μεγέθυνση της πολιτικής και οικονομικής παρουσίας της Ιταλίας στις συγκεκριμένες περιοχές. Η προσπάθεια ανάδειξης της Ιταλίας σε πρωταγωνιστικό δρώντα στη Μεσόγειο και την Αφρική έχει ως τελικό σκοπό την αναβάθμισή της σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο. Αυτή η προσπάθεια έχει φέρει τη Ρώμη σε ανταγωνισμό με τη Γαλλία, η οποία αποτελεί την κυρίαρχη ευρωπαϊκή δύναμη στην Αφρική. Η προνομιακή θέση της Γαλλίας αποτελεί φραγμό για την επέκταση των ιταλικών πολιτικών και οικονομικών συμφερόντων. Ως εκ τούτου, η Ρώμη έχει βρει έναν χρήσιμο εταίρο στην Τουρκία, η οποία, επίσης, επιδιώκει την επέκτασή της στην Αφρική και την Μεσόγειο σε βάρος της Γαλλίας.
Η Ισπανία αποτελεί, επίσης, μέρος του «φιλοτουρκικού μπλοκ» εντός της ΕΕ. Οι οικονομικές σχέσεις των δύο κρατών ακολουθούν ανοδική πορεία τα τελευταία 10 χρόνια. Το 2019, οι τουρκικές εξαγωγές στην Ισπανία ανήλθαν σε περίπου 7,6$ δις, ενώ οι ισπανικές εξαγωγές στην Τουρκία σε περίπου 4,2 δις. Η Ισπανία αποτελεί την 7η σημαντικότερη αγορά για τις τουρκικές εξαγωγές. Ισπανικές επενδύσεις έχουν πραγματοποιηθεί σε σημαίνοντες τομείς της τουρκικής οικονομίας. Χαρακτηριστικά, η τράπεζα Banco Bilbao Vizcaya Argentaria κατέχει το 49,85% των μετοχών της Türkiye Garanti Bankasi, ενώ μια άλλη ισπανική εταιρεία, η Enagas, κατέχει το 16% της εταιρείας που κατασκευάζει τον αγωγό TAP (Trans-Adriatic Pipeline).
Σε πολιτικό επίπεδο, η Ισπανία, όπως και η Ιταλία, τάσσεται υπέρ της ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ, με διακομματική συναίνεση. Η Μαδρίτη, όπως και η Ρώμη, υπολογίζει πως έτσι θα ενισχυθεί το «μεσογειακό μέτωπο» εντός της ΕΕ. Προφανώς, η στάση αυτή διευκολύνεται από την ανυπαρξία διενέξεων μεταξύ Ισπανίας και Τουρκίας. Επίσης, πρέπει να αναφερθεί πως και οι δύο χώρες αντιμετωπίζουν παρόμοια προβλήματα αναφορικά με αποσχιστικές τάσεις εντός του πληθυσμού τους, την Καταλονία στην περίπτωση της Ισπανίας και το κουρδικό εθνικό κίνημα για την Τουρκία. Αυτό τις έχει οδηγήσει σε μια άτυπη συνεννόηση στα ζητήματα ασφάλειας. Δεν αποτελεί σύμπτωση το γεγονός πως η Ισπανία υποστήριξε ανοιχτά την τουρκική στρατιωτική επιχείρηση κατά των Κούρδων στην Βόρεια Συρία τον Οκτώβριο του 2019.
Όσον αφορά τη Μάλτα και την Ουγγαρία, η ανάπτυξη συνεργατικών σχέσεων με την Άγκυρα οφείλεται πρωτίστως στο ζήτημα της μετανάστευσης. Η Μάλτα έχει ανάγκη έναν ισχυρό σύμμαχο με τον οποίο να είναι σε θέση να συνεργαστεί, προκειμένου να αναχαιτίσει τα μεταναστευτικά ρεύματα προερχόμενα από την Βόρεια Αφρική, ιδίως μέσω της Λιβύης. Με τα περισσότερα κράτη-μέλη της ΕΕ απρόθυμα να της παρέχουν την απαιτούμενη στήριξη, η Μάλτα έχει ενισχύσει τη συνεργασία με την Τουρκία, που έχει αναδειχθεί σε κυρίαρχο παράγοντα στην γειτονική αφρικανική χώρα. Αυτό την ώθησε και στην άρνηση συμμετοχής στην ευρωπαϊκή επιχείρηση IRINI. Αντίστοιχα, στην Ουγγαρία, η συντηρητική κυβέρνηση του Viktor Orbán έχει ανάγει σε προτεραιότητά της την καταπολέμηση της μετανάστευσης από την Μέση Ανατολή και την Αφρική προς την Ευρώπη. Σύμφωνα με τον ίδιο τον Orbán, η στήριξη της Τουρκίας είναι απαραίτητη στην προσπάθεια αυτή. Όπως και η Ισπανία, η Ουγγαρία εξέφρασε την στήριξή της για την τουρκική επιχείρηση στη Βόρεια Συρία το 2019.
Καταληκτικά, το ενδεχόμενο επιβολής ευρωπαϊκών κυρώσεων στην Τουρκία φαίνεται μάλλον απίθανο, αν δεν υπάρξει τουλάχιστον σύγκλιση μεταξύ Βερολίνου και Παρισιού. Μια γαλλο-γερμανική συναίνεση για σκληρότερη στάση έναντι της Άγκυρας πιθανότατα θα υποχρέωνε και τα άλλα κράτη του «φιλοτουρκικού μπλοκ» σε ανάλογη στάση. Εντούτοις, τα συμφέροντα πολλών κρατών-μελών τα αποτρέπουν από πλήρη ρήξη με την Άγκυρα. Πρέπει να αναφερθεί πως αρκετά κράτη-μέλη από την Ανατολική Ευρώπη, επίσης αντιμετωπίζουν με σκεπτικισμό το ενδεχόμενο κυρώσεων κατά της Τουρκίας, την οποία θεωρούν απαραίτητη για την ανάσχεση της Ρωσίας. Εδώ δεν μπορεί κανείς να μην παρατηρήσει πως η στάση της ΕΕ αναφορικά με την παραβίαση κυριαρχικών δικαιωμάτων φαίνεται να είναι αρκετά επιλεκτική, κρίνοντας από την ταχύτητα με την οποία επιβλήθηκαν κυρώσεις στην Μόσχα, λόγω του ουκρανικού ζητήματος. Σε κάθε περίπτωση, Ελλάδα και Κύπρος οφείλουν να επενδύσουν στην ενίσχυση των δικών τους αποτρεπτικών ικανοτήτων, δεδομένης της ευρωπαϊκής απροθυμίας για σύγκρουση με την Τουρκία.
