Του Χάρη Γαζή,
Έχουμε ξεχάσει σήμερα το πόσο στενά συνδεδεμένη ήταν η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση με την ιδέα της «Ευραφρικής». Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι ιδρυτές της ΕΟΚ θεωρούσαν ότι η μόνη ελπίδα, προκειμένου η Ευρώπη να αποτελέσει μια υπολογίσιμη και ανεξάρτητη δύναμη σε έναν κόσμο κυριαρχούμενο από τις ΗΠΑ και τη Σοβιετική Ένωση, ήταν να αυξήσει τον πληθυσμό και τους φυσικούς της πόρους. «Πατέρες» της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, όπως ο Paul-Henri Spaak, o Κοnrad Adenauer και ο Guy Mollet, ήταν θερμοί υπέρμαχοι της ιδέας της «ενοποίησης» Ευρώπης και Αφρικής. Η Διακήρυξη Schuman της 9ης Μαΐου 1950, που πρότεινε τη δημιουργία μιας Ευρωπαϊκής Κοινότητας Άνθρακα και Χάλυβα, αναφερόταν στην ανάπτυξη της Αφρικής ως ένα από τα θεμελιώδη καθήκοντα της Ευρώπης.
Οι συνομιλίες για τις εμπορικές συμφωνίες άρχισαν ενεργά το 2000, αφού η Ευρώπη και 79 χώρες από την Αφρική, την Καραϊβική και τον Ειρηνικό (ΑΚΕ) υπέγραψαν τη Συμφωνία του Κοτονού για το εμπόριο, τις ενισχύσεις και τις πολιτικές σχέσεις. Ο όρος «εταιρική σχέση» εμφανίζεται πολλές φορές στη Συμφωνία: 52 φορές στο κείμενο και άλλες 9 φορές στα Παραρτήματα. Η Συμφωνία περιλαμβάνει πέντε αλληλεπικαλυπτόμενες αναπτυξιακές διαστάσεις: πολιτικό διάλογο (για οικοδόμηση της ειρήνης, επίλυση και αποτροπή των συγκρούσεων και χρηστή διακυβέρνηση), πολιτική συμμετοχή (κοινωνία πολιτών και άλλοι δρώντες), αναπτυξιακές στρατηγικές (με έμφαση στην εξάλειψη της φτώχειας) και πλαίσιο ανάπτυξης των εμπορικών συναλλαγών και διεύρυνσης της οικονομικής συνεργασίας (που δίνει έμφαση στη συμμόρφωση με τους κανόνες του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου).
Οι συμφωνίες οικονομικής εταιρικής σχέσης (ΣΟΕΣ) έπρεπε να υπογραφούν έως το 2008. Όμως, ενώ οι ΣΟΕΣ απαιτούν από τις δύο πλευρές να μειώσουν τους δασμούς στις εισαγωγές και τις εξαγωγές, οι διαπραγματευτές δεν μπορούν να συμφωνήσουν σχετικά με τους όρους. Ωστόσο, 14 χώρες έχουν αποδεχθεί ενδιάμεσες ΣΟΕΣ, με τον Μαυρίκιο, τη Μαδαγασκάρη, τις Σεϋχέλλες και τη Ζιμπάμπουε να είναι οι πρώτες. Οι ενδιάμεσες ΣΟΕΣ επιτρέπουν στις χώρες να εξάγουν στην ΕΕ αφορολόγητα προϊόντα, ενώ σταδιακά επιτρέπουν τις εισαγωγές της ΕΕ για 15 έως 25 χρόνια. Για παράδειγμα, ο Μαυρίκιος συμφώνησε να ανοίξει την αγορά του σε προϊόντα της ΕΕ για περίοδο 15 ετών. Πριν από τη Συμφωνία του Κοτονού υπήρχε η Σύμβαση της Λομέ του 1975, σύμφωνα με την οποία η ΕΕ χορήγησε «μη αμοιβαίες» εμπορικές προτιμήσεις στις χώρες ΑΚΕ για την εξαγωγή αδασμολόγητων γεωργικών και ορυκτών υλικών στην Ευρώπη. Τώρα η ΕΕ επιθυμεί να αντικατασταθούν αυτές οι συμφωνίες με τις ΣΟΕΣ, οι οποίες είναι «αμοιβαίες» αντί των «μη αμοιβαίων» εμπορικών προτιμήσεων της Σύμβασης Λομέ, έτσι ώστε οι χώρες ΑΚΕ να μπορούν να ανοίξουν εξίσου τις αγορές τους στις εξαγωγές της ΕΕ.
Μια Σύνοδος Κορυφής ΕΕ-Αφρικής λαμβάνει πλέον χώρα κάθε τρία χρόνια (η τελευταία στο Αμπιτζάν το 2017). Από την ίδρυσή της, η ΕΕ πάντοτε διέθετε σημαντικούς αναπτυξιακούς πόρους για την Αφρική σε τομείς, όπως η εκπαίδευση, η διακυβέρνηση, η ενέργεια, οι υποδομές, η γεωργία.
Ο κύριος εμπορικός εταίρος της Αφρικής είναι μακράν η ΕΕ τόσο για εξαγωγές όσο και για εισαγωγές αγαθών. Το 2018, το συνολικό εμπόριο αγαθών μεταξύ των 27 κρατών μελών της ΕΕ και της Αφρικής άξιζε 235 δισεκατομμύρια ευρώ – περισσότερο από το 30% του συνολικού πληθυσμού της Αφρικής.
Σύμφωνα με τη Eurostat, η Γαλλία, η Γερμανία, η Ισπανία και η Ιταλία είναι οι μεγαλύτεροι εξαγωγείς αγαθών στην Αφρική και επίσης οι πιο πολύτιμοι εισαγωγείς. Οι περισσότερες χώρες της ΕΕ έχουν εμπορικό πλεόνασμα με την Αφρική (εκτός από τη Σουηδία, τη Σλοβενία, την Ιταλία και την Ισπανία). Πάνω από το 65% των εμπορευμάτων που εισήχθησαν στην ΕΕ από την Αφρική ήταν πρωτογενή αγαθά (πρώτες ύλες, τρόφιμα και ποτά και ενέργεια), με τις πρώτες ύλες να αντιπροσωπεύουν το 49% των συνολικών εισαγωγών.
Όπως φαίνεται στο παραπάνω διάγραμμα, το 2009 οι εξαγωγές της ΕΕ προς την Αφρική και οι εισαγωγές από την Αφρική ήταν πολύ κοντά και το εμπορικό ισοζύγιο ήταν μόνο 2,3 δισεκατομμύρια ευρώ. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να σημειώσουμε ότι το Εμπορικό Ισοζύγιο ισούται (χονδρικά) με τις Εξαγωγές μείον τις Εισαγωγές. Όταν λέμε, λοιπόν, ότι το Εμπορικό Ισοζύγιο μίας χώρας είναι θετικό, εννοούμε ότι οι Εξαγωγές είναι περισσότερες από τις Εισαγωγές. Όταν συμβαίνει αυτό, αυξάνεται το εισόδημα μίας χώρας.
Τα επόμενα χρόνια τόσο οι εισαγωγές όσο και οι εξαγωγές στην Αφρική αυξήθηκαν, με τις πρώτες να αυξάνονται ελαφρώς περισσότερο. Αυτή η τάση συνεχίστηκε μέχρι και το 2012, όταν το εμπορικό έλλειμμα έφτασε τα 25 δισεκατομμύρια ευρώ. Το 2014 ήταν ένα σημείο καμπής και το έλλειμμα μετατράπηκε σε πλεόνασμα 5,1 δισεκατομμυρίων ευρώ. Δύο χρόνια αργότερα, το 2016, η ΕΕ σημείωσε πλεόνασμα ρεκόρ στο εμπόριο αγαθών (33 δισεκατομμύρια ευρώ). Μετά από αυτό, οι αυξανόμενες εισαγωγές από την Αφρική είδαν το εμπορικό πλεόνασμα να μειώνεται. Το 2019 ήταν 8,8 δισεκατομμύρια ευρώ.
Αντίστοιχα, για την Αφρική ισχύει το ακριβώς αντίθετο. Ό,τι είναι εισαγωγή για τη ΕΕ αποτελεί εξαγωγή για την Αφρική. Επομένως, η Αφρική είχε πλεόνασμα στο Εμπορικό της Ισοζύγιο με την ΕΕ μέχρι και το 2014. Από εκεί και έπειτα άρχισε να έχει έλλειμμα ίσο με το πλεόνασμα της ΕΕ με το μέγιστο έλλειμμα να φτάνει τα 33€ δις.
Επίσης, το 2009, το 77% των εμπορευμάτων που εξήχθησαν από την ΕΕ στην Αφρική ήταν κατασκευασμένα αγαθά. Αυτό το μερίδιο μειώθηκε στο 70% το 2019, ενώ το μερίδιο των πρωτογενών αγαθών αυξήθηκε από 20% σε 28%. Το μειωμένο μερίδιο των βιομηχανοποιημένων προϊόντων οφείλεται κυρίως στο μειωμένο μερίδιο μηχανημάτων και οχημάτων (από 42% το 2009 σε 36% το 2019).
Οι Εξαγωγές της ΕΕ προς την Αφρική. Βλέπουμε ότι η ΕΕ εξάγει κυρίως Μηχανήματα και Εξοπλισμό καθώς και Κατασκευασμένα Αγαθά. Τέτοια αγαθά εξάγουν συνήθως οι ανεπτυγμένες οικονομίες.
Για τις εισαγωγές από την Αφρική, τα πρωτογενή προϊόντα είναι ο πιο κερδοφόρος τομέας. Ωστόσο, μεταξύ του 2009 και του 2019, το μερίδιο μειώθηκε από 77% σε 66%, κυρίως λόγω του μειωμένου μεριδίου της ενέργειας, που εξηγείται εν μέρει από την πτώση των τιμών του πετρελαίου και του φυσικού αερίου. Την ίδια περίοδο, το μερίδιο των μεταποιημένων προϊόντων αυξήθηκε από 21% σε 32%. Αυτό οφείλεται κυρίως στην αύξηση των εισαγωγών μηχανημάτων και οχημάτων από 7% σε 15%.
Οι Εισαγωγές της ΕΕ από την Αφρική. Βλέπουμε ότι η ΕΕ εισάγει κυρίως πρώτες ύλες από την Αφρικανική ήπειρο, προκειμένου να τις μετατρέψει αργότερα σε άλλα αγαθά.
Καταληκτικά, το φλέγον ζήτημα της μετανάστευσης είναι μια ακόμα σημαντική πτυχή των σχέσεων ΕΕ-ΑΚΕ, το οποίο από τα τέλη του 2014 και μετά περιέπλεξε την πολιτική της ΕΕ προς την Αφρική. Οι τρέχουσες πρωτοβουλίες της ΕΕ για τον περιορισμό των μεταναστευτικών ροών περιλαμβάνουν πλήθος νέων προγραμμάτων, διαδικασιών, εταιρικών σχέσεων και συμφωνιών. Η μετανάστευση αναμένεται να παραμείνει πολύ υψηλά στις προτεραιότητες της ΕΕ στις επόμενες δεκαετίες, καθώς από τα 2,3 δισεκατομμύρια ανθρώπους που θα έχουν προστεθεί στον παγκόσμιο πληθυσμό μέχρι το 2050 το 1,3 δισεκατομμύριο θα είναι Αφρικανοί. Η έμφαση στη μετανάστευση υποχρεώνει την ΕΕ σε συμφωνίες με αυταρχικά καθεστώτα, υπονομεύοντας τον διακηρυγμένο στόχο για την προώθηση του κράτους δικαίου και του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην ήπειρο.
Επομένως, η μοίρα των δύο ηπείρων είναι ιστορικά στενά συνδεδεμένη και η αλληλεξάρτηση στο προβλέψιμο μέλλον θα γίνει ευρύτερη, μεγαλύτερη και βαθύτερη σε σύγκριση, ίσως, με οποιαδήποτε άλλη περίοδο μετά την αποικιοκρατία. Πρόκειται ίσως για τη μεγαλύτερη πρόκληση που θα αντιμετωπίσει η ΕΕ στις ερχόμενες δεκαετίες.
Ενδεικτικές Πηγές:
- EU-Africa relations, (2020) , Consilium, retrieved from here
- Africa | Fact sheets on the EU, (2019) retrieved from here
- Trade between tow unequal partners, Africa Renewal (2014) retrieved from here
- The political economy of economic partnership agreements, retrieved from here
