Της Μαρίας Φράγκου,
Στην Ευρώπη του μεσοπολέμου, επικρατεί αναβρασμός. Οι πληγές και οι καταστροφές που έφερε ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος έχουν χαραχθεί στις μνήμες των κρατών της γηραιάς Ηπείρου, που παλεύει, για ακόμη μια φορά, να ορθοποδήσει, ιδίως ύστερα από την οικονομική κρίση του 1929 (η μεγαλύτερη διεθνής οικονομική κρίση της σύγχρονης ιστορίας). Μέσα στην ανέχεια, που επικρατεί, σαφώς, οι αυταρχικές και εθνικιστικές ηγεσίες βρίσκουν τη θέση που τους αναλογεί. Ωστόσο, υπάρχει ένας δικτάτορας, ο Έλληνας δικτάτορας, Ιωάννης Μεταξάς, που θα πει το ιστορικό «ΟΧΙ» που θα εκφράζει τη θέληση του ελληνικού λαού. Πώς συμβαίνει αυτό; Τι εξυπηρετεί; Πώς επηρέασε την εξέλιξη της παγκόσμιας ιστορίας;
Ο Ιωάννης Μιχαήλ Μεταξάς (12/04/1871-29/01/1941) γεννήθηκε στην Ιθάκη και ήταν απόγονος μορφωμένης και σχετικά ευκατάστατης οικογένειας. Γονείς του ήταν ο Παναγής Μεταξάς (ανώτατος κρατικός υπάλληλος) και η Ελένη Τριγώνη, που καταγόταν από το Αγρίνιο. Διετέλεσε ως αρχιστράτηγος, στη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων, ενώ, κατά την περίοδο του εθνικού διχασμού (εσωτερική διαμάχη για το αν η Ελλάδα πρέπει ή όχι να συμμετάσχει στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, 1915-1917), δραστηριοποιήθηκε υπέρ των αντιβενιζελικών. Ακολούθησε η εξορία του στην Κορσική, ενώ, λίγο μετά από την επιστροφή του στην Ελλάδα, ίδρυσε δικό του κόμμα, που, αν και μπήκε στη βουλή, δεν κατόρθωσε να συγκεντρώσει αρκετά μεγάλα ποσοστά. Ύστερα από τον θάνατο του Ιωάννη Δεμερτζή (τότε πρωθυπουργός της Ελλάδας), με συνοπτικές και αντικοινοβουλευτικές διαδικασίες και σίγουρα χωρίς τη λαϊκή συγκατάθεση, ο βασιλιάς Γεώργιος Β΄ τον διόρισε πρωθυπουργό του κράτους. Με την ευκαιρία, λοιπόν, αυτή, ο Μεταξάς ηγήθηκε του δικτατορικού καθεστώτος της 4ης Αυγούστου 1936, τέσσερα χρόνια πριν από την κήρυξη του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου στην Ελλάδα.
Ύστερα, λοιπόν, από την παράνομη κι αιφνίδια ανάληψη της εξουσίας από τον Ιωάννη Μεταξά, η Βουλή αρχίζει να ψηφίζει υπέρ ή κατά της παραμονής της νέας κυβέρνησης. Έχοντας συγκεντρώσει 241 ψήφους υπέρ και 16 εναντίον της νέας κυβέρνησης, ο Μεταξάς παραμένει πρωθυπουργός της χώρας, με την προϋπόθεση η νέα κυβέρνηση να εκδίδει νομοθετικά διατάγματα συνεργαζόμενη με μια κοινοβουλευτική επιτροπή, που, όμως, δεν τέθηκε ποτέ σε λειτουργία.
Η κατάσταση κορυφώνεται, όταν πλέον, σε πολλές πόλεις της Ελλάδας, ξεσπούν αντιδράσεις και διαδηλώσεις, με θέμα τις άσχημες συνθήκες εργασίας και τη μείωση των μισθών της εργατικής τάξης. Έδρα των επαναστάσεων αυτών είναι η Θεσσαλονίκη, η οποία σύντομα θα θρηνήσει αρκετά θύματα, με πιο γνωστό τον Τάσο Τούση, μέλος του κινήματος των καπνεργατών. Ο Μεταξάς, λοιπόν, επικαλούμενος τις εσωτερικές αναταραχές, ανέστειλε πολλές βασικές συνταγματικές αρχές, σε σχέση με τις ατομικές και συλλογικές ελευθερίες, πάντα με την υποστήριξη του βασιλιά Γεωργίου Β΄ και επέβαλε επισήμως δικτατορία.
Όλα τα παραπάνω συνοδεύονται δυστυχώς και από μια αρκετά δυσαρεστημένη και αναστατωμένη ευρωπαϊκή εικόνα. Παρά την ύπαρξη της Κοινωνίας των Εθνών (οργανισμός για διεθνή ειρήνη, που ιδρύθηκε το 1919 στο Παρίσι), είναι πλέον φανερό ότι τα δημοκρατικά καθεστώτα αποδυναμώνονται όλο και περισσότερο. Ύστερα από λίγα χρόνια ειρήνης, η Γερμανία, με αρχηγό της πλέον τον ναζιστή Αδόλφο Χίτλερ, απορρίπτει τη διάσκεψη για αφοπλισμό της χώρας, ενώ, σύντομα, επαναφέρει και την υποχρεωτική στρατιωτική θητεία, που ως τότε είχε καταργηθεί. Με τη σειρά του, δύο χρόνια αργότερα, το 1935, ο Μουσολίνι επιτίθεται στην Αιθιοπία και πετυχαίνει να την κάνει ιταλική αποικία, ενώ το 1936 αποχωρεί οριστικά από την ανίσχυρη πια Κοινωνία των Εθνών. Ακολούθησε σειρά πραξικοπημάτων, που ξεκίνησαν από την στρατιωτική κατάληψη την Ρηνανίας από τη Γερμανία, και με αποδυνάμωση της Γαλλίας και της Αγγλίας, ενώ βρίσκει και η Τσεχοσλοβακία άδοξο τέλος, έπειτα από τη βίαιη υποταγή της στη Γερμανία. Πλέον, Χίτλερ και Μουσολίνι έχουν συμμαχήσει.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο ανόδου της δύναμης ακροδεξιών καθεστώτων, ο Μουσολίνι, ο Χίτλερ αλλά και ο Μεταξάς, βρίσκουν πρόσφορο έδαφος, για να ανελιχθούν στην εξουσία. Έρχεται, όμως, η κήρυξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, με την Ιταλία να ζητά από την Ελλάδα την ελεύθερη είσοδο των ιταλικών στρατευμάτων στη χώρα, ενώ ακολούθησε και το ιστορικό «Όχι» που είπε εμπράκτως ο ελληνικός λαός στο τελεσίγραφο αυτό και που ο Έλληνας δικτάτορας υποστήριξε σθεναρά μπροστά στις ιταλικές δυνάμεις. Γιατί, άραγε, ένας δικτάτορας να υποστηρίξει τη θέληση του λαού;
Μερικοί ιστορικοί υποστηρίζουν πως προετοίμαζε από καιρό την επιστράτευση των Ελλήνων εναντίον των Ιταλών, όποτε αυτό θα ήταν απαραίτητο, ενώ άλλοι θεωρούν ότι πιέστηκε από την κοινή γνώμη. Πιο σύγχρονες απόψεις ιστορικών, εκφράζουν ότι, με αυτήν του την κίνηση, κέρδισε για εύλογο χρονικό διάστημα την αποδοχή των συμμάχων, βελτιώνοντας μ’ αυτόν τον τρόπο την εξωτερική πολιτική της χώρας. Άλλωστε, όπως και ο ίδιος έχει δηλώσει στο ημερολόγιό του, αν δεχόταν το ιταλικό τελεσίγραφο, η Ελλάδα θα διχαζόταν και θα ήταν αδύναμη απέναντι στις τότε Μεγάλες Δυνάμεις (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία), που θα απειλούσαν τα εδάφη της. Πάντως, όπως και να ‘χει, η ιστορική αυτή άρνηση απέναντι στον ιταλικό ζυγό έπαιξε ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στην έκβαση του πολέμου, αφού ευνόησε τη σταδιακή αποδυνάμωση των απολυταρχικών καθεστώτων, ενώ έδειξε, για ακόμη μια φορά, την ανυπότακτη συνείδηση του ελληνικού έθνους.
Τον επόμενο χρόνο, και η Ελλάδα υποτάχθηκε με τη βία στον γερμανικό ζυγό δίνοντας πρώτα γενναίες μάχες για την υπεράσπιση της ελευθερίας της, ενώ τα χρόνια που ακολούθησαν υπήρξαν δύσκολα για τους ευρωπαϊκούς λαούς. Πλήθος μειονοτήτων βίωσαν μαζική εξόντωση, όπως οι Εβραίοι στα στρατόπεδα συγκέντρωσης του γερμανικού καθεστώτος, ενώ οι αντιφρονούντες βίωναν τον τρόμο. Κατά τη διάρκεια του πολέμου, δημιουργήθηκαν σαφώς ομάδες αντίστασης, που όχι μόνο προσπαθούσαν να σαμποτάρουν τις απολυταρχικές πράξεις του ναζιστικού καθεστώτος, αλλά βοηθούσαν και τον εξαθλιωμένο λαό. Η βία, η πείνα και ο τρόμος έπληξαν βαριά τις περισσότερες χώρες του κόσμου.
Καταλήγοντας, τα ολοκληρωτικά καθεστώτα ήταν, είναι και θα είναι ο εφιάλτης κάθε δημοκρατικού πολίτη, αφού του στερεί το δικαίωμα να εκλέγει και να εκλέγεται, να εκφράζει ελεύθερα τη γνώμη του και να διεκδικεί. Στην προκειμένη περίπτωση, η απόφαση του δικτάτορα Μεταξά έτυχε να είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη βούληση του ελληνικού λαού και έσωσε τη χώρα από βέβαιη καταστροφή. Ωστόσο, η ειρηνική συνύπαρξη των κρατών και τα πολιτεύματα, που δίνουν στους ανθρώπους επαρκείς ελευθερίες, σίγουρα μπορούν να δομήσουν έναν καλύτερο και δικαιότερο κόσμο.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Σπύρος Λιναρδάτος, «Πώς εφτάσαμε στην 4η Αυγούστου», Εκδόσεις Θεμέλιο, Μάρτιος 1988, σελ. 216
- Δ. Κιτσίκης, «Η Ελλάς της 4ης Αυγούστου και αι μεγάλαι δυνάμεις», Εκδόσεις Ηρόδοτος, Ιούνιος 2018, σελ. 33
- Σπύρος Λιναρδάτος, «Η 4η Αυγούστου», εκδόσεις Θεμέλιο, Μάρτιος 1988, σελ. 11, 74
