Της Χριστίνας Φλωράκη,
Το όνομά της συνδέθηκε με τον φιλελληνισμό και τον αγώνα του ΄21, την «αφρόκρεμα» της Νεότερης Ελλάδας, καθώς και με τα πιο θρυλικά οικήματα της Αθήνας του 19ου αιώνα. Φυσικά, ο λόγος για την Σοφί ντι Μαρμπουά–Λεμπρέν, την Δούκισσα την Πλακεντίας.
Οι πρώτες φάσεις της ζωής της
Η ζωή για την Σοφί ντι Μαρμπουά (Sophie de Marbois) ξεκινά το 1785. Πατέρας της ήταν ο Γάλλος διπλωμάτης, Μαρκήσιος Φρανσουά Μπαρμπέ Μαρμπουά, και μητέρα της η Ελίζαμπεθ Μουρ, τέκνο του Αμερικανού Κυβερνήτη της Πενσιλβάνια. Η Σοφί γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Φιλαδέλφεια των ΗΠΑ μέχρι τα 18 της χρόνια, που παντρεύτηκε τον Σαρλ Λεμπρούν, Δούκα της Πλακεντίας, μιας μικρής πόλης στη Βόρεια Ιταλία, κατάκτηση του Ναπολέοντα (Piacenza στα ιταλικά και Placentia στα λατινικά). Με τον γάμο της αυτό, η Σοφία θα κρατήσει το όνομα Ντι Μαρμπουά–Λεμπούν και μαζί του θα αποκτήσει την κόρη της Ελίζα λίγο αργότερα.
Με τον καιρό, φαίνεται πως η σχέση της Σοφί και του δούκα Λεμπρούν θα αντιμετωπίσει προβλήματα, καθώς η δούκισσα θα προτιμήσει να ζήσει χώρια του Σαρλ στην Βόρεια Ιταλία, ενώ ήδη στο Παρίσι, όπου και ζούσε αρχικά με τον σύζυγο της, είχε έντονη παρουσία στην αυτοκρατορική αυλή. Παράλληλα, μετείχε ενεργά στην κοινωνική ζωή της πόλης και γνωριζόταν με πολλούς διανοούμενους, όπως ο Βίκτωρ Ουγκώ, ο Λαμαρτίνος και ο Κασιμίρ Ντελαβίν. Τα νέα της ελληνικής επανάστασης έφταναν γρήγορα στην δυτική Ευρώπη και έτσι γρήγορα η Σοφία εξέφρασε έμπρακτα τα φιλελληνικά της αισθήματα. Τόσο η ίδια όσο και η κόρη της Ελίζα, προσέφεραν σημαντικά ποσά στην διάθεση των Ελλήνων Αγωνιστών, με τη Σοφί να γίνεται ενεργό μέλος του Φιλελληνικού Κομιτάτου. Μάλιστα, δεν δίστασε να πουλήσει κάποια κοσμήματά της και να προσφέρει τα χρήματα που συγκεντρώθηκαν (14.000 φράγκα), μαζί με άλλα 9.000 φράγκα, στον αγώνα. Λέγεται, επιπλέον, πως ο Ντελαβίν ήταν αυτός που της μετέδωσε τα φιλελληνικά του αισθήματα, ενώ τη συνόδευσε μέχρι την Γένοβα, την κατοικία της πριν την οριστική της μετακόμιση στην Ελλάδα. Αρχικά, εγκαταστάθηκε στο Ναύπλιο το 1829· γεγονός καθόλου τυχαίο, αν αναλογιστούμε πως πριν δύο έτη, το 1826, είχε γνωρίσει γεμάτη θαυμασμό τον μέχρι τότε Υπουργό Εξωτερικών της Ρωσίας, Ιωάννη Καποδίστρια.
Τα πρώτα χρόνια στην Ελλάδα, ο Ιωάννης Καποδίστριας και η σχέση της με την πολιτική της χώρας
Μέσα από τα ταξίδια του ο Ιωάννης Καποδίστριας συνάντησε την Σοφί η οποία γοητεύτηκε από το πνεύμα του Καποδίστρια και έτσι του ζήτησε να της μάθει ελληνικά. Πράγματι συνδέθηκε στενά με τον Καποδίστρια, κάτι που φαίνεται και από την κίνηση, του Κυβερνήτη πια της Ελλάδας, να στείλει ένα από τα καλύτερα πλοία για να παραλάβει από την Κέρκυρα τη Σοφί μαζί με την κόρη της και να τις μεταφέρει στο Ναύπλιο. Μάνα και κόρη θα περιηγηθούν στην τότε Ελλάδα, με ιδιαίτερους προορισμούς την Πελοπόννησο και την Αίγινα, ενώ εξελίσσονται σε μεγάλες ευεργέτιδες της χώρας. Ωστόσο οι δύο γυναίκες θα έρθουν λίγο αργότερα να εγκατασταθούν στην Αθήνα. Σε αυτό το σημείο, λέγεται πως η Σοφία και ο Καποδίστριας είχαν πράγματι στενή προσωπική σχέση, την οποία μάλιστα δεν ενέκρινε και ο αδερφός του Ιωάννη, Αυγουστίνος.
Η Σοφί ντε Μπαρμπουά-Λεμπρέν θεωρούνταν από αρκετούς ως μία χειριστική γυναίκα με σκοπό την ανάμειξή της στα πολιτικά πράγματα της χώρας. Σταδιακά διαδίδεται η φήμη πως ο Ηλίας Κατσάκος-Μαυρομιχάλης διατηρεί σχέση με την Σοφί, κάτι που πιθανώς δεν ίσχυε. Τα γεγονότα από τη στάση των Μαυρομιχαλέων στη Μάνη οδήγησαν τον Καποδίστρια να θέσει μέλη της οικογένειας σε κατ’ οίκον περιορισμό και μαζί με αυτούς ήταν και ο Κατσάκος. Κύκλοι της περιόδου αυτής αναφέρουν πως η Δούκισσα προσέφερε ένα ποσό στη φρουρά για να μπορέσει να δραπετεύσει ο Κατσάκος. Αυτά έδωσαν την εντύπωση στον Καποδίστρια πως διατηρούσαν κρυφή σχέση και λέγεται πως έδιωξε τον Μάιο του 1831 τη Δούκισσα και την κόρη της από το Ναύπλιο. Οι δυο τους φτάνουν στη Γαλλία, με τη Δούκισσα να μοιράζει φυλλάδια κατά της πολιτικής του Καποδίστρια και συντασσόταν παράλληλα με τους Μαυρομιχαλαίους. Αυτή η στάση έχει δώσει την αφορμή να θεωρούν αρκετοί τη Δούκισσα της Πλακεντίας μία από τους βασικούς υποκινητές της δολοφονίας του Καποδίστρια.
Από την αντίπερα όχθη βέβαια, η σταδιακή αντιπάθεια της Δούκισσας ως προς τον Καποδίστρια δικαιολογείται με την Σοφί να βρίσκεται απλώς αντίθετη με την σταδιακή αυταρχική πολιτική του Κυβερνήτη, χωρίς αυτό να σημαίνει πως υπήρξαν στη μέση ερωτικά πάθη μεταξύ τους. Ωστόσο η Δούκισσα κατά την αρχική της διαμονή στην Ελλάδα, πρόσφερε διάφορα ποσά για τις ανάγκες της εκπαίδευσης και με δαπάνες της ίδρυσε σχολείο θηλέων που λειτούργησε αρχικά στην Αίγινα και στη συνέχεια στο Ναύπλιο. Άλλη μια εκδοχή δείχνει την αναχώρηση της Δούκισσας από την Ελλάδα, λίγο πριν τη δολοφονία του Καποδίστρια, με εκείνη να βλέπει την πολιτική ένταση να αυξάνεται στην Ελλάδα και να αναχωρεί με την κόρη της για την Φλωρεντία. Το 1834 η Σοφί θα γυρίσει πλέον μόνιμα στην Ελλάδα, ενώ αυτή τη χρονιά (1834-1835) οικοδομείται το πρώτο σπίτι της Δούκισσας της Πλακεντίας στην Αθήνα. Βρισκόταν σε μία πάροδο της οδού Πειραιώς, τη σημερινή οδό Μυλλέρου. Διέθετε υπόγειο, ισόγειο και πρώτο όροφο με το υλικό κατασκευής του να είναι από ξύλο. Ο χώρος αυτός το διάστημα αυτό ήταν αραιοκατοικημένος με ελάχιστα σπίτια τριγύρω. Μέσα σε δύο χρόνια στην Αθήνα η Δούκισσα είχε αρχίσει να κάνει αισθητό το όνομά της στην αθηναϊκή κοσμική σκηνή. Ωστόσο η χρονιά του 1836 θα αλλάξει μια για πάντα την Δούκισσα της Πλακεντίας…
Ο θάνατος της Ελίζας
Μετά τον ξαφνικό χαμό του Κατσάκου, η Δούκισσα με την κόρη της Ελίζα ταξιδεύουν στην Βηρυτό, καθώς το πένθος των δύο γυναικών είναι βαρύ. Το ταξίδι αναψυχής τους όμως αποδείχθηκε μοιραίο καθώς η δεύτερη θα έβρισκε τον θάνατο από στηθικό νόσημα, πιθανότατα από την εξάπλωση της πανώλης…
Η Δούκισσα γυρνά συντετριμμένη και πάλι πίσω στην Ελλάδα, όμως αρνείται να θάψει την κόρη της. Την θρηνεί, χωρίς να μπορεί να πιστέψει πως η κόρη της πια δεν ζει, αρνείται να την θάψει και την κρατά στο σπίτι της, με το άψυχο κορμί της Ελίζας ταριχευμένο και φυλαγμένο στο υπόγειο με τη χαμηλή θερμοκρασία σε μια ξύλινη λάρνακα. Σε ένα απόσπασμα από το βιβλίο του Ι.Μ. Δραγούμη διαβάζουμε: «Και τοποθετήσασα αυτήν εντός θαλάμου του οίκου της, επαραμυθείτο ορώσα αυτήν η τάλαινα μήτηρ…». Λέγεται πως περαστικοί από εκεί, άκουγαν τους σπαραγμούς της Δούκισσας, τα μοιρολόγια και τους λυγμούς της, ενώ στο σημείο υπήρχε μια ανοιχτή λαμπάδα μέρα και νύχτα. Κλεισμένη στο δωμάτιο περιέλουζε με οινόπνευμα το άψυχο σώμα και φώναζε «Ξύπνα κόρη μου γλυκιά, σήκω επάνω, σε φωνάζω, δεν μ’ ακούς!!!». Δεν μπορούσε να συνειδητοποιήσει το χαμό του παιδιού της και συμπεριφερόταν στο άψυχο σώμα σαν να ήταν ζωντανό και δεν άφηνε κανέναν να πλησιάσει στο χώρο. Για να αποτρέψει τον κόσμο από το δωμάτιο έβαλε έξω από την πόρτα ένα μεγαλόσωμο και άγριο λευκό σκυλί.
Ο χαμός της κόρης της την συγκλόνισε και την οδήγησε στο να αποκηρύξει τον Χριστιανισμό και να υιοθετήσει τον Ιουδαϊσμό. Ακόμα και αυτή της η μεταστροφή έχει σχολιαστεί, καθώς φαίνεται πως είχε συνενώσει στοιχεία από φεουδαλικές δοξασίες, τον ιουδαϊσμό και μωαμεθανισμό. Χρηματοδότησε επίσης τη Συναγωγή της Χαλκίδας, ενώ το όνομά της έχει εμπλακεί και στα «Παρκερικά» (1850). Η Αριστοκράτισσα Σοφί ντε Μπαρμπουά που κάποτε δεν δεχόταν καν καλεσμένους στο σπίτι της αν δεν φορούσε γάντια, είχε πετάξει πια τα αριστοκρατικά της ρούχα, τριγυρνώντας πια στα δάση της Πεντέλης, όπου είχε χτίσει μία νέα θερινή κατοικία, φορώντας λευκούς μανδύες και πέπλα, κλαίγοντας για την κόρη της. Στρέφεται τώρα στη φροντίδα των ζώων και υιοθετεί πολλά άγρια σκυλιά και αρχίζει να κατασκευάζει τα οικήματά της σε διάφορες περιοχές της Αθήνας. Θρύλοι λένε μάλιστα πως τα περίφημα σκυλιά της Δούκισσας, κατασπάραζαν ένα γέρο ή μια γριά κάθε χρόνο, από τους επαίτες που έφταναν το σπίτι της.
Το σώμα της νεκρής Ελίζας αποτεφρώθηκε στις 19/31 Δεκεμβρίου 1847, εξ αιτίας μιας μεγάλης πυρκαγιάς που ξέσπασε στο σπίτι αυτό. Η φωτιά ξέσπασε πιθανώς από τη λαμπάδα που βρισκόταν στο χώρο ή από μια σπίθα από το τζάκι που βρήκε ένα μεταξωτό ύφασμα και μετά εξαπλώθηκε…
Η Δούκισσα δεν ανοικοδόμησε άλλο σπίτι εκεί, το οικόπεδο μάλιστα πέρασε μέσα από τη διαθήκη της στα χέρια του τραπεζίτη Γ. Σκουζέ που ήταν σύζυγος της γραμματέας της. Αργότερα ο νέος ιδιοκτήτης το πούλησε στο Δημόσιο και μετά χρησιμοποιήθηκε για την επέκταση του ορφανοτροφείου Χατζηκώνστα.
Οι θρύλοι γύρω από τα μέγαρα της Δούκισσας
Η Σοφί είχε διάφορους θρύλους που την περιτριγύριζαν, με έναν από αυτούς να συνδέεται με μια κατάρα, που προέβλεπε πως θα την έβρισκε ο θάνατος όταν θα τελείωνε κάποιο κτίριό της. Το δυσοίωνο αυτό μέλλον της το είχε προβλέψει μια τουρκογύφτισσα που η Δούκισσα ρώτησε κάποτε για την τύχη της. Έτσι φημολογείται πως δεν ολοκλήρωνε κάποιο από τα σπίτια στα οποία έμενε.
Η Δούκισσα αγόραζε κτήματα στην Αθήνα από τον καιρό έμενε στο Ναύπλιο. Επίσης έκανε αγορές και στην περιοχή της Πεντέλης, χτίζοντας την πρώτη της βίλλα την «Μαιζονέτ», με επιρροές από το ιταλικό στυλ που παρέπεμπε στη «Ξενία-Αναγέννηση». Η Σοφί περιέλαβε άτυπα κάτω από την ιδιοκτησία της μέρος από τη Μονή Πεντέλης προκαλώντας αντιδράσεις που τελικά παραμερίστηκαν όταν έκανε διάφορες χορηγίες και έργα, όπως η διάνοιξη δρόμων στο Πεντελικό Όρος. Στο ίδιο κλίμα είναι και άλλα έργα που χρηματοδότησε όπως η κατασκευή της γέφυρας της ρεματιάς του Χαλανδρίου το 1841-1842 με δημιουργούς τον Αλέξανδρο Γεωργαντά και τον Κρίστιαν Χάνσεν, ενώ είναι και από τα παλαιότερα δείγματα γέφυρας.
Ένα άλλο οίκημα της Δούκισσας ήταν και η Villa Ilissia με τις εργασίες να αρχίζουν το 1840, κοντά στα βασιλικά ανάκτορα (τη σημερινή Βουλή). Το κτίριο αποπερατώθηκε το 1848. Έμεινε σε αυτό μέχρι το τέλος της ζωής της το 1854. Με την πάροδο του χρόνου πέρασε στην ιδιοκτησία του Δημοσίου και στέγαζε για τρία χρόνια τη Σχολή Ευελπίδων και άλλες στρατιωτικές αρχές. Το 1926 η χρήση του θα αλλάξει και θα φιλοξενεί πλέον το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο. Ο εξωτερικός χώρος δεν γνώρισε πολλές αλλαγές, σε αντίθεση με το εσωτερικό που θα έπρεπε να συμβαδίζει με τις νέες ανάγκες του κτιρίου.
Αξίζει να αναφέρουμε και τη «Ροδοδάφνη» ή «Καστέλο» με το γοτθικό της στυλ, ένα θερινό ανάκτορο στη Πεντέλη που έμεινε όμως ημιτελές και ολοκληρώθηκε από το ελληνικό κράτος. Στο επίκεντρο έχει βρεθεί και η φημολογούμενη σχέση της Σοφί με τον περιβόητο λήσταρχο Χρήστο Νταβέλη. Μάλιστα έχει ειπωθεί πως το οίκημα διέθετε υπόγειες στοές που επικοινωνούσαν με τη σπηλιά του Νταβέλη. Δε λείπουν και άλλοι θρύλοι που θέλουν τη Δούκισσα να διατηρεί ερωτικές σχέσεις με ληστές της περιοχής. Ένας από αυτούς αναφέρει πως το 1846 ο λήσταρχος Σπύρος Μπίμπισης μαζί με τους ακολούθους του της έστησαν ενέδρα ζητώντας 5.000 χρυσά τάλιρα. Έτσι διαδόθηκε πως η συνάντηση αυτή κατέληξε σε ερωτική σχέση. Δύο ακόμα σπίτια έκτισε η Σοφία στο Πεντελικό, την «Plaisance» που προοριζόταν για χρήση ξενώνα και τον «Πύργο» που έμεινε ημιτελής.
Το τέλος της Δούκισσας
Προς το τέλος της ζωής της η Δούκισσα είχε παραμορφωθεί από την υδρωπικία που την ταλαιπωρούσε, ενώ και δεν ήθελε να έχει και πολλές επαφές με τους ανθρώπους. Την επισκέπτονταν ελάχιστοι, μεταξύ αυτών η Φωτεινή Μαυρομιχάλη (Δεσποινίδα των Τιμών της Βασίλισσας Αμαλίας), που είχε μεγαλώσει μαζί της και η Ελένη Καψάλη. Το τέλος την βρήκε τον Μάιο του 1854 και η τελευταία της κατοικία ήταν κοντά στη σημερινή πλατεία της Πεντέλης, όπου βρίσκεται το μνήμα της. Η εφημερίδα «Ελπίς» στις 17 Μαΐου 1854 έγραφε: «αι μικραί ιδιοτροπίαι της ουδένα έβλαψαν, πολλούς όμως ωφέλησαν και ουδαίν αφαιρούσι του σεβασμού τον οποίον το Κοινόν έφερεν προς αυτήν, ως γυναίκα ενάρετο και φιλάνθρωπον».
Βιβλιογραφία
- Φίφη Δεμίρη, Νίκος Κουτσούμπος, «Σοφία ντε Μπαρμπούα, δούκισσα Πλακεντίας», στο Συλλογικό: Γυναίκες φιλέλληνες, Ε Ιστορικά, τ/χ. 228, 2004
- Θάνος Κονδύλης: «Η Δούκισσα της Πλακεντίας. Δάκρυα για τον έρωτα και την πατρίδα», Εκδόσεις Ψυχογιός, 2019
- Μενέλαος Γ. Τσικλίδης, «Αττική η Μαγική Γη», Εκδόσεις Aldebaran, 1998
- Από το «Αρχαιολογία και Τέχνες», Τα κτήρια της Δούκισσας της Πλακεντίας, https://www.archaiologia.gr/blog/issue/%CF%84%CE%B1-%CE%BA%CF%84%CE%AF%CF%81%CE%B9%CE%B1-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%B4%CE%BF%CF%8D%CE%BA%CE%B9%CF%83%CF%83%CE%B1%CF%82-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CF%80%CE%BB%CE%B1%CE%BA%CE%B5%CE%BD%CF%84%CE%AF%CE%B1/
- Τάσσος Κοντογιαννίδης, Η Δούκισσα της Πλακεντίας – Η Τραγική μάνα που δεν αποδέχθηκε το θάνατο της θυγατέρας της http://www.mixanitouxronou.gr/doukissa-tis-plakentias-i-tragiki-mana-pou-den-apodechthike-to-thanato-tis-thigateras-tis-tarichefse-tin-nekri-kori-tis-ke-zousan-mazi-stin-platia-omonias/
- Μιχάλης Στούκας, H Δούκισσα της Πλακεντίας: Η ζωή, οι έρωτές της και οι θρύλοι γύρω απ’ το πρόσωπό της https://www.protothema.gr/stories/article/920724/i-doukissa-tis-plakedias-i-zoi-oi-erotes-tis-kai-oi-thruloi-guro-ap-to-prosopo-tis/
- Villa Ilissia, από το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, https://www.byzantinemuseum.gr/el/museum/villa_ilissia/
