Του Αυγέρη Αυγέρη,
Η διαφθορά είναι ένα πρόβλημα, που μπορεί να καταπολεμηθεί, αλλά που, θα τολμήσω να πω με σιγουριά, δεν θα εκλείψει ποτέ στις ελλαττωματικές μας κοινωνίες. Μπορεί να συναντηθεί στο κατώφλι του κρατικού μηχανισμού, στα όρια της σφαίρας του δημοσίου τομέα, καθώς και στον ιδιωτικό χώρο. Εντοπίζεται, όμως, και στη καρδιά της γραφειοκρατικής μηχανής, στους διαδρόμους του κοινοβουλίου και στα σκοτεινά υπόγεια πολιτικών γραφείων. Σε κάθε περίπτωση, είναι πρόβλημα. Πρόβλημα, μάλιστα, το οποίο βλάπτει την -όσο ποτέ άλλοτε- ευάλωτη δημοκρατία των δυτικών κρατών. Την αντίληψη ότι η διαφθορά είναι βλαβερή έχουν και μερικά στελέχη της πολιτικής-γραφειοκρατικής ελίτ, άτομα που θεωρούνται γνώστες της πολιτικής πραγματικότητας και πολιτικοί insiders. Αυτά τα άτομα τολμούν, όμως, να καταπολεμήσουν τα κακώς κείμενα, που αντικρίζουν εμπρός τους, και γίνονται μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος. Ας εξετάσουμε με ποιους τρόπους προσπαθούν να ξεριζώσουν αυτοί οι άνθρωποι τη διαφθορά στις Η.Π.Α., συγκεκριμένα στη χώρα που ο όρος “whistleblower” γεννήθηκε και εκεί που για πρώτη φορά εγγυήθηκε προστασία σε αυτούς που τολμούν να σπάσουν τη σιωπή τους.
Οι whistleblowers δραστηριοποιούνται εντός του αμερικανικού κράτους από τις απαρχές της δημιουργίας του. Το πρώτο καταγεγραμμένο περιστατικό που απλοί πολίτες τόλμησαν να αθετήσουν τις εντολές ανωτέρων και αποκάλυψαν μυστικά συναντάται κατά τον πόλεμο της Αμερικανικής Ανεξαρτησίας. Σε ένα επεισόδιο του πολέμου, απλοί ναύτες κατάφεραν να πείσουν τη πολιτική ηγεσία ότι ο αρχιπλοίαρχος Esek Hopkins διέπραττε συστηματικά εγκλήματα πολέμου βασανίζοντας Βρετανούς αιχμαλώτους, με αποτέλεσμα να συνταχθεί ο πρώτος νόμος που επί της ουσίας προστάτευε την ελεύθερη έκφραση, αλλά, σε δεύτερη ανάγνωση, και τους ανθρώπους που ήθελαν να αποκαλύπτουν χυδαίες πράξεις κρατικών δρώντων χωρίς επιπτώσεις. Θα έλεγε κανείς ότι η έννοια του “whistleblowing” εντοπίζεται στα θεμέλια του αμερικανικού συντάγματος: στην ελευθερία του λόγου. Έκτοτε έχουν γραφτεί και ανανεωθεί πάμπολλοι παρόμοιοι νόμοι και στις μέρες μας εντός του Αμερικανικού κογκρέσου η προστασία των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος είναι ένα από τα σπάνια ζητήματα που απολαμβάνει δικομματική υποστήριξη.
Αυτοί οι νόμοι αποτελούν και εγχειρίδια για το πώς ένας πολίτης ή κυρίως ένας ομοσπονδιακός υπάλληλος δύναται να αποκαλύψει αυτά που θεωρεί ότι βλάπτουν την Αμερικανική κοινωνία και την εθνική ασφάλεια. Ο πρώτος τρόπος είναι να καταφύγει στον Τύπο εξασφαλίζοντας πρόσβαση σε έγγραφα και αρχεία, που μπορούν να υποστηρίξουν τις κατηγορίες του. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που ένας δημόσιος ή και ιδιωτικός λειτουργός κατέφυγε σε εφημερίδες και σε κανάλια με ενοχοποιητικά στοιχεία, με σκοπό να γνωστοποιήσει ατασθαλίες, που καταφανώς παραβιάζουν τον νόμο. Πρέπει να σημειώσουμε ότι αυτή η διαδικασία είναι νόμιμη όσο τα αρχεία που διέρρευσαν δεν έχουν κατηγοριοποιηθεί ως “classified”, δηλαδή ευαίσθητου περιεχομένου. Η δεύτερη οδός είναι και η επίσημη, η εντελώς νόμιμη και η θεμιτή κατά τις προτιμήσεις της αμερικανικής κυβέρνησης. Σύμφωνα με αυτήν, όταν εντοπιστεί μια ατασθαλία, ο υποψήφιος whistleblower θα πρέπει να απευθυνθεί στους ανωτέρους του, οι οποίοι είναι τότε υποχρεωμένοι να κινήσουν διαδικασίες, ώστε να φτάσει η δήλωση παραπόνου στις ακροαματικές επιτροπές του κογκρέσου, με σκοπό την απονομή δικαιοσύνης και την αποτροπή επανάληψης τέτοιων αθέμιτων πρακτικών μέσα στα πλαίσια των υπηρεσιών του Αμερικανικού κράτους.
Στη θεωρία, τα παραπάνω ακούγονται πλήρως λειτουργικά και αποτελεσματικά. Υπάρχει κάτι καλύτερο από το να στήνει το κράτος επίσημα «κανάλια» προς διόρθωση των κακώς κείμενων στο εσωτερικό του; Τα παραπάνω, όμως, δεν είναι όσο ρόδινα και αδιάφθορα όσο ακούγονται. Η πραγματικότητα φέρεται να ζωγραφίζει μια εικόνα διαφορετική. Μια ψυχολογική κατάσταση ακραίου άγχους για το μέλλον, μια ανασφάλεια για το παρόν, μια βίαιη κατάσταση σχεδόν θεσμικής δίωξης, καταστολής και αποσιώπησης. Ένα κράτος εκδικητικό που δραστηριοποιείται στα όρια της νομιμότητας και πολλές φορές στα επικίνδυνα ύδατα της παρανομίας. Ας εξετάσουμε μερικά παραδείγματα που το αμερικανικό κράτος απέτυχε να προασπίσει τις ελευθερίες των πολιτών του και, ακόμα χειρότερα, στοχοποίησε συγκεκριμένα άτομα, που τόλμησαν να σηκώσουν ανάστημα και μετέτρεψε τις ζωές του σε μια επίγεια κόλαση.
Ο Edward Snowden δεν χρειάζεται πολλές συστάσεις. Ένας πρώην συνεργάτης της NSA, μιας από τις υπηρεσίες πληροφοριών των Ηνωμένων Πολιτειών, που απέκτησε διεθνή φήμη, όταν μοιράστηκε με δημοσιογράφους έγγραφα, που αποδείκνυαν ότι η κυβέρνηση των Η.Π.Α. κατασκόπευε με μεγάλη ευκολία (τόσο τεχνική όσο και νομική) Αμερικανούς και μη πολίτες. Ο Snowden θεωρείται whistleblower μιας και πληροί όλα τα χαρακτηριστικά: είναι ομοσπονδιακός υπάλληλος, η εργασία του περιλάμβανε ευαίσθητο υλικό και αποφάσισε να μην επιτρέψει στη κυβέρνησή του να συνεχίσει να παρανομεί συλλέγοντας παρανόμως στοιχεία και παρακολουθώντας «ύποπτα άτομα» χωρίς αποδείξεις ενοχής για οτιδήποτε. Ωστόσο, αντί να προστατευτεί η ταυτότητά του και να φτάσουν οι ανησυχίες και τα έγγραφά του στο κογκρέσο, η αμερικανική κυβέρνηση αντέδρασε με τον ακριβώς αντίθετο τρόπο. Τον χαρακτήρισε προδότη, εξέδωσε ένταλμα σύλληψης στο όνομά του, ακύρωσε την ισχύ του διαβατηρίου του και έριξε όλη της τη δύναμη προς την αποσιώπησή του. Ο Snowden δεν ήταν πλέον ασφαλής στη χώρα του και πλέον διαμένει στη Ρωσία, όπου χρησιμοποιείται σαν προπαγανδιστικό όπλο.
Η περίπτωση Snowden δεν είναι μοναδική. Παρά το γεγονός ότι στις Η.Π.Α. όλο και περισσότερα άτομα τολμούν να σπάσουν τη σιωπή τους τις τελευταίες δεκαετίες, η στοχοποίηση των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος είναι μια συνήθης πρακτική. Ένα αρκετά πρόσφατο παράδειγμα είναι αυτό του αντισυνταγματάρχη Alexander Vindman, ο οποίος αποτέλεσε το κύριο πρόσωπο πίσω από τη δίκη για τη καθαίρεση του Donald Trump, που ξεκίνησε πριν από περίπου έναν χρόνο. Ο Vindman, ένας αξιωματικός με λαμπρή καριέρα στο αμερικανικό στράτευμα, ήταν το άτομο που πρώτο αποκάλυψε ότι ο 45ος πρόεδρος της χώρας του ζήτησε από μια ξένη δύναμη βοήθεια, με σκοπό να κερδίσει τις εκλογές του 2020. Το Αμερικανικό Σύνταγμα ξεκάθαρα δηλώνει ότι μια τέτοια ενέργεια είναι παράνομη. Ο στρατιωτικός, λοιπόν, εκτελώντας το πατριωτικό και επαγγελματικό του καθήκον να υπερασπίζεται το Σύνταγμα, κίνησε διαδικασίες, έτσι ώστε οι ενέργειες του προέδρου να μη μείνουν στην αφάνεια.
Δεν θα μπούμε σε λεπτομέρειες σχετικά με τη δίκη, αξίζει, όμως, να δούμε με ποιον τρόπο άλλαξε η ζωή του whistleblower Vindman. Από ένας πολλά υποσχόμενος αξιωματικός, η απόφασή του να κινηθεί κατά του προέδρου Trump και του κυβερνητικού του σχήματος τού στέρησε κάθε ευκαιρία καλής συνεργασίας με τους συναδέλφους του, καθώς και με το ίδιο το τραμπικό κράτος. Από ένας απλός στρατιωτικός, ο Vindman έγινε πολιτικός στόχος εν μία νυκτί. Οι Ρεπουμπλικάνοι είχαν κρίνει ότι ο Vindman ήταν εχθρικός προς τα συμφέροντά τους και έπρεπε να κλείσει το στόμα του. Πώς άλλαξε, λοιπόν, η ζωή του; Αποσύρθηκε από την ενεργό στρατιωτική υπηρεσία επικαλούμενος ένα τοξικό εργασιακό περιβάλλον, έχασε το εισόδημά του, αναγκάστηκε να πυρπολήσει τις σχέσεις του με τα πολιτικά κλιμάκια και οποιεσδήποτε ελπίδες για μεταπήδηση στη πολιτική δράση και, συν τοις άλλοις, η κυβέρνηση Trump φαίνεται να καθυστερεί σκόπιμα την προώθησή του στον βαθμό του συνταγματάρχη.
Κλείνοντας, πρέπει να τονίσουμε ότι στο κείμενο δεν κρύψαμε την άποψή μας, ότι οι μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος είναι άτομα θαρραλέα, ηθικά και τολμηρά. Ο θεσμός των whistleblowers ταράζει κάθε τόσο την κοινή γνώμη, αποκαλύπτοντας τα άπλυτα της εξουσίας και του κράτους. Αυτή η απειλή, που νιώθει ο κρατικός μηχανισμός, ότι οι ατασθαλίες του θα εμφανιστούν δυναμικά στο προσκήνιο και θα δημιουργήσουν σκάνδαλο, τον ωθεί σε διώξεις, τιμωρίες, παραβιάσεις δικαιωμάτων. Αυτό πρέπει να σταματήσει. Σε μια υγιή δημοκρατία, δεν είναι δυνατόν οι εκλεγμένοι αντιπρόσωποι να μηχανορραφούν κατά των συμφερόντων της χώρας τους. Για αυτόν τον λόγο, ο θεσμός των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος δεν πρέπει να θεωρείται βλαβερός και επικίνδυνος. Πρέπει να θεωρείται δείγμα καλών θεσμών και πρέπει να προστατευτεί νομικά.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- ‘I was very much a person the most powerful government in the world wanted to go away’, The Guardian, https://www.theguardian.com/us-news/ng-interactive/2019/sep/13/edward-snowden-interview-whistleblowing-russia-ai-permanent-record
- Army Officer Who Clashed With Trump Over Impeachment Is Set to Retire, The New York Times, https://www.nytimes.com/2020/07/08/us/politics/vindman-trump-ukraine-impeachment.html?action=click&module=RelatedLinks&pgtype=Article
- Brother of Impeachment Witness Says His Firing Was a Whistle-Blower Reprisal, The New York Times, https://www.nytimes.com/2020/08/26/us/politics/yevgeny-vindman-whistleblower-complaint.html
