Της Μαρίας Κελεπούρη,
Αν και δεν είμαι φανατική σινεφίλ, ο κινηματογράφος είναι ένα μέσο που γοητεύει με την αισθητική του και προσφέρει άμεσα ή έμμεσα τροφή για σκέψη. Γι’ αυτό, ταινίες που μεταφέρουν κάποιο μήνυμα, που αμφισβητούν το βέβαιο και ανακαλούν ιστορικές στιγμές ή ακόμα και συμβάντα στα οποία ο χρόνος δεν έδωσε την απαιτούμενη έμφαση, αποτελούν δέλεαρ για τον καθένα που θέλει να προσδώσει στον τρόπο απορρόφησης της γνώσης μια διαφορετική διάσταση.
Το «Κατηγορώ» του Πολάνσκι είναι μία ταινία του 2019, που αφορά ακριβώς μία υπόθεση που όχι μόνο έχει πια λησμονηθεί, αλλά ακόμη και την περίοδο εκπόνησής της οι αρμόδιοι επεδίωκαν να αποσιωπηθεί η αλήθεια. Είναι πράγματι ειρωνικό το ότι παρόλο που η ταινία αφηγείται μία σειρά από συνωμοσίες και εγκληματικές πράξεις σε βάρος αθώων, τέτοιου είδους καταστάσεις δεν ήταν καθόλου σπάνιες στους κύκλους υψηλόβαθμων αξιωματούχων.
Το χρονικό πλαίσιο στο οποίο εξελίσσεται η πλοκή είναι μετά τον πόλεμο με την Πρωσία, όταν η Γαλλία δεν είχε κατορθώσει να σταθεροποιήσει την ισχύ της, εφόσον εγκυμονούσε ο κίνδυνος λόγω της συμμαχίας μεταξύ της Γερμανίας, της Αυστροουγγαρίας και της Ιταλίας. Παράλληλα, διεκδικούσε και εδάφη της Αλσατίας και της Λωρραίνης. Τα ανοικτά μέτωπα οδηγούσαν στο συμπέρασμα πως ο πόλεμος δεν ήταν μακριά. Η ρευστότητα, λοιπόν, της πολιτικής και εδαφικής κατάστασης δημιούργησε την ανάγκη στον λαό να εναποθέσει τις ελπίδες του, αλλά και την προστασία του στον στρατό. Από την πλευρά του το δίκτυο της γαλλικής κατασκοπείας κινούνταν μυστικά, προκειμένου να διασφαλίσει την ομαλότητα των στρατιωτικών δραστηριοτήτων και την εχεμύθεια των πληροφοριοδοτών. Αφορμή για να ξεκινήσουν οι καχυποψίες στάθηκε η εύρεση ενός εγγράφου, γνωστού ως «μπορντερώ», που αφορούσε εμπιστευτικά θέματα και απευθυνόταν στο πλέον ύποπτο πρόσωπο, τον Γερμανό συνταγματάρχη.
Όπως ήταν φυσικό, το γεγονός αυτό όχι μόνο προκάλεσε αναστάτωση σε όλο το επιτελείο, αλλά και αποτέλεσε την αιτία για την έναρξη των ερευνών και των ανακρίσεων. Το πόρισμα του ειδικού γραφολόγου έστρεψε τις υποψίες για προδοσία στον λοχαγό Ντρέιφους. Οι πιέσεις που ασκήθηκαν από τους ανωτέρους και επεδίωκαν την ταχεία και αποτελεσματική διεκπεραίωση της υπόθεσης είχαν ως απώτερο στόχο την κάλυψη της αλήθειας, σημάδι που έδειχνε τους πραγματικούς ενόχους. Η δύναμη όμως του συστήματος υπερίσχυσε σε σχέση με τις μάταιες προσπάθειες του Εβραίου Ντρέιφους να αποδείξει την αθωότητά του.
Όταν, όμως, η διεύθυνση της υπηρεσίας της κατασκοπείας πέρασε σε νέο κάτοχο, το σχέδιο που είχε οργανωθεί από τους μη επιλήψιμους στρατιωτικούς άρχισε να ανατρέπεται. Πλέον ο συνταγματάρχης Πικάρ, πιάνοντας το νήμα της υπόθεσης, ενεπλάκη σε έναν λαβύρινθο ορθών και πλασματικών πληροφοριών, διακινδυνεύοντας όχι μόνο τη θέση του αλλά και τη ζωή του.
Σε μία Γαλλία όπου ο αντισημιτισμός αποτελούσε πλειονότητα παρά μειοψηφία, η καταγωγή του θύματος ήταν η καταλληλότερη λύση για να δεχτεί τον ρόλο του αποδιοπομπαίου τράγου. Το σκάνδαλο έπρεπε να καλυφθεί, χωρίς φυσικά να αμαυρώσει τη φήμη της στρατιωτικής τάξης, που βρισκόταν ήδη σε ηθική κατάρρευση. Δεν ήταν εύκολο να ξεφύγει κανείς από τα δίχτυα της πλεκτάνης που είχε στηθεί με σιγή ιχθύος.
Την τελική ώθηση έδωσε ο συγγραφέας Εμίλ Ζολά, όταν δημοσίευσε το άρθρο «Κατηγορώ» στην εφημερίδα Αυγή. Πρόκειται για μία ύστατη πράξη οργής, αντιπροσωπεύοντας το επιτακτικό αίτημα του λαού για στρατιωτική δικαιοσύνη και απάλειψη της αδικίας. Απευθυνόμενος σε όλους αυτούς που συγκάλυψαν τα πραγματικά γεγονότα, οδηγώντας σε μία πλαστή απόφαση, τολμά να στηλιτεύσει την υποκρισία και τη φθορά μίας κάστας που περιβαλλόμενη από τον πλούτο και τις αρχές, στις οποίες προσποιητά υποτάσσεται, εκμεταλλεύεται την αδυναμία του λαού.
Αν και η πλοκή κινείται με αργό ρυθμό, η ροή ακολουθεί τα ντοκουμέντα, προσδίδοντας αντικειμενικό αλλά και μυστηριακό ύφος. Επομένως, ο θεατής κυριαρχείται από αγωνία για την έκβαση της υπόθεσης, ακριβώς επειδή συνιστά και ιστορικό γεγονός.
Απομυθοποιώντας, λοιπόν, τους τεχνητούς κανόνες της στρατοκρατίας, ο Πολάνσκι μάς μεταφέρει στα βάθη μιας μεταμφιεσμένης από την αυστηρότητα και την ευπρέπεια διαφθοράς. Έρχεται για να υπενθυμίσει πως η αδικία αντιμετωπίζεται αλλά δεν εξαλείφεται, γιατί είναι κομμάτι της ανθρώπινης φύσης, που πάντα ένα μέρος της θα εξουσιάζει. Ταυτόχρονα, όμως, αποδεικνύει πως η ενότητα ενός λαού, ανεξάρτητα από το επίπεδο ζωής του, είναι ικανή να διεκδικήσει και να ανατρέψει κάθε είδους κλοιό.
