Της Μάρθας Λιάκου,
Εν έτει 2020 η ελευθερία της έκφρασης αποτελεί ένα θεμελιώδες δικαίωμα, αυτονόητο για το μεγαλύτερο μέρος της ανθρωπότητας. Αυτό για πολλές δεκαετίες δεν ίσχυε στο ελάχιστο, καθώς θεωρείτο αγενές και χαμηλότερης κοινωνικής τάξης το να αποκαλύπτουν οι άνθρωποι τη γνώμη τους και τα αληθινά τους συναισθήματα. Εξαίρεση αυτού του κανόνα αποτέλεσαν οι καλλιτέχνες, οι οποίοι κατείχαν τα κατάλληλα εκείνα μέσα για να μεταδώσουν «υπόγεια» τα μηνύματά τους για ζητήματα που άπτονταν τόσο ηθικού όσο και θρησκευτικού περιεχομένου. Τρία από τα διασημότερα έργα τέχνης και τα κρυμμένα σύμβολά τους μπορούμε να δούμε παρακάτω:
«Η Δημιουργία του Αδάμ», Michelangelo
Η «Δημιουργία του Αδάμ» αποτελεί ίσως ένα από τα πιο εμβληματικά έργα τέχνης στην ιστορία της ανθρωπότητας και χωρίς αμφιβολία το γνωστότερο από τα έργα του Μιχαήλ Άγγελου (1475-1564), το οποίο αποτελεί μέρος της οροφής της Capella Sixtina στην πόλη του Βατικανού. Στη συγκεκριμένη δημιουργία, ο Θεός πλαισιωμένος από δώδεκα φιγούρες απλώνει το χέρι του και σχεδόν αγγίζει τον Αδάμ, τον πρώτο άνθρωπο, μεταδίδοντάς του τη σπίθα της ζωής. Σε πρώτη ανάλυση, υποστηρίζεται ότι ολόκληρη η σύνθεση πρόκειται για μία αλληγορία της σχέσης μεταξύ ανθρώπου και Θεού, όπου το χαμηλωμένο χέρι του Αδάμ παίρνει ζωή από το ανώτερο και ισχυρό δάχτυλο του Θεού που μας πλάθει κατ’ εικόνα. Σε μία δεύτερη άποψη εντούτοις, σύμφωνα με ειδικούς, ο Θεός και οι δώδεκα μορφές απεικονίζονται μέσα σε έναν μανδύα που παρομοιάζεται με τη δομή ενός ανθρώπινου εγκεφάλου. Καθώς η εμμονή του Μιχαήλ Άγγελου για την ανατομία είναι γνωστή, το επιχείρημα της σύμπτωσης εξασθενεί. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η μορφή με το πράσινο μαντήλι κάτω από τον Θεό, που θα μπορούσε κανείς να υποθέσει ότι πρόκειται για μία σχεδόν άρτια αναπαράσταση της σπονδυλικής αρτηρίας. Σε μία αυστηρή παπική εποχή, ποιο είναι το μήνυμα που ήθελε να περάσει ο Μιχαήλ Άγγελος; Ότι ο Θεός έδωσε στον άνθρωπο τη λογική σκέψη ή μήπως ότι ο Θεός αποτελεί ένα ανθρώπινο δημιούργημα του μυαλού;
«Μυστικός Δείπνος», Leonardo Da Vinci
Ένας από τους σπουδαιότερους και πιο πολυσυζητημένους καλλιτέχνες όλων των εποχών είναι ο Leonardo Da Vinci (1452-1519). Όντας πρωτοπόρος στις μηχανικές ανακαλύψεις και τις καλλιτεχνικές δημιουργίες, φρόντιζε συχνά ώστε οι πίνακές του να περιέχουν κρυφά μηνύματα, τα οποία είτε χάθηκαν στο πέρασμα των αιώνων είτε αντίθετα αποκαλύφθηκαν. Ένα από τα διασημότερα έργα του ιδίου αλλά και ένα από τα σημαντικότερα και πολυτιμότερα στην ιστορία της τέχνης είναι αυτός του «Μυστικού Δείπνου», η μοναδική νωπογραφία του που έχει σωθεί και βρίσκεται στο Μιλάνο (Santa Mariadelle Grazie). Το 2007 ένας ειδικός τεχνικός ήχου τοποθέτησε ένα πεντάγραμμο πάνω στον πίνακα, παρατηρώντας πως τα διάσπαρτα κομμάτια ψωμιού στο τραπέζι αλλά και τα χέρια του Ιησού και των Αποστόλων μπορούν να αποτελούν νότες, δηλαδή να πρόκειται για μία μουσική μελωδία. Πράγματι, σχηματίζεται μία μελωδία διάρκειας 40 δευτερολέπτων και μάλιστα με φορά από τα δεξιά προς τα αριστερά, καθώς κατ’ αυτόν τον τρόπο συνήθιζε να γράφει ο καλλιτέχνης. Στο ερώτημα αν πρόκειται για τυχαία σημάδια, οι περισσότεροι μελετητές και μουσικοί καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι η μελωδία που σχηματίζεται είναι υπερβολικά καλοφτιαγμένη για να θεωρείται σύμπτωση.
«Εξώστης καφενείου τη Νύχτα», Vincent Van Gogh
Είναι κοινώς αποδεκτό ότι η εν λόγω ελαιογραφία, χρονολογούμενη στα 1888, αποτελεί ένα από τα πιο πολύτιμα έργα του Vincent Van Gogh (1853-1890). Το κυριότερο χαρακτηριστικό της σκηνής είναι η απλότητα και η ηρεμία με βασικά στοιχεία τη νύχτα και μερικούς ανθρώπους καθισμένους σε ένα μισοάδειο καφενείο. Ωστόσο, πολλοί επιστήμονες ισχυρίζονται ότι αυτός ο πίνακας είναι πολλά περισσότερα από μία απλή αναπαράσταση ενός αστικού τοπίου, καθώς λέγεται ότι ο Van Gogh δημιούργησε με αυτόν τον τρόπο τη δική του απεικόνιση για το Μυστικό Δείπνο αναφερόμενος με τιμή στον Leonardo Da Vinci. Παρατηρώντας με μεγαλύτερη προσοχή τις λεπτομέρειες, διακρίνεται ότι στο καφενείο κάθονται 12 μορφές, οι οποίες παρομοιάζονται με τους 12 μαθητές του Ιησού. Την υπόθεση αυτή ενισχύει η κεντρική φιγούρα στα λευκά, η οποία παραπέμπει στον Ιησού, στο ρόλο ενός σερβιτόρου, τονίζοντας έτσι την ταπεινότητα και τη σεμνότητά του. Συμπληρωματικά λειτουργεί και ο σταυρός πίσω από την κεντρική μορφή, πάνω στο παράθυρο. Ο ίδιος ο Van Gogh δεν μίλησε ποτέ για το συγκεκριμένο έργο, κάνοντας αναφορά σε κάποιο θρησκευτικό συμβολισμό. Παρόλα αυτά, η παραπάνω θεωρία θεωρείται βάσιμη, καθώς ο ίδιος ήταν γιος προτεστάντη υπουργού και διακατεχόταν από έντονο θρησκευτικό συναίσθημα.
Η παγκόσμια ιστορία της τέχνης διαθέτει πληθώρα κρυμμένων μυστικών και μηνυμάτων και τα παραπάνω έργα, που παρουσιάζονται, είναι μόνο μερικά από τα πιο διάσημα και ενδιαφέροντα. Ποιος μπορεί άλλωστε να αγνοήσει το αινιγματικό χαμόγελο της Μόνα-Λίζας του Da Vinci ή τον πολυσυζητημένο καθρέφτη στο Πορτρέτο των Αρνολφίνιτου Jan van Eyck; Και ίσως τελικά να είναι μόνο ο καλλιτέχνης αυτός που κρατάει τα υπόγεια μυστικά για τον εαυτό του…
