Της Αλεξάνδρας Σελίμη,
Πιοτρ Ίλιτς Τσαϊκόφσκι. Στο άκουσμα του ονόματος του εμβληματικού συνθέτη, οι συνειρμοί ρέουν απρόσκοπτα στη σκέψη μας: Ρωσία, ρομαντισμός, μακριές όμορφες μελωδικές γραμμές, «παθητική» συμφωνία, μπαλέτο, αυτοκτονία (;) και θα μπορούσαμε να συνεχίσουμε για πολύ ακόμη. Ο συνθέτης έγινε περίφημος για το μουσικό του έργο, το οποίο σήμερα στέκεται δίπλα στα μεγαλύτερα πολιτισμικά επιτεύγματα της ανθρωπότητας. Ωστόσο, πολλοί καταπιάνονται με τις σκοτεινές σελίδες της ζωής του συνθέτη και ψάχνουν συνδέσεις σε σχέση με το μουσικό του έργο. Μία τέτοια περίπτωση είναι αυτή της «Παθητικής» Συμφωνίας, του κύκνειου άσματος του Τσαϊκόφσκι.
Ο Τσαϊκόφσκι γεννήθηκε στο Βότσκινσκ της Ρωσίας και σπούδασε Νομική. Από μικρός άρχισε τα μαθήματα πιάνου, αλλά και τις πρώτες συνθετικές απόπειρες. Σπούδασε επίσης στο Ωδείο της Αγίας Πετρούπολης με τον Νικολάι Ζαρέμπα και τον Αντόν Ρουμπινστάιν. Εκτός της σύνθεσης, ασχολήθηκε με τη διδασκαλία, αλλά και την κριτική της μουσικής. Ιδιαίτερα τον ενδιέφερε να αναβαθμίσει τη θέση της ρωσικής όπερας. Στη καριέρα του σημαντικό ρόλο έπαιξε η Ναντέζντα φον Μεκ, μία εύπορη χήρα, η οποία τον στήριζε οικονομικά για να συνεχίσει το έργο του. Μέσα στα σπουδαιότερα έργα του συγκαταλέγονται το Κοντσέρτο για Πιάνο, η όπερα Ευγένιος Ονέγκιν, το Κοντσέρτο για βιολί, η 6η Συμφωνία, Η Εισαγωγή Ρωμαίος και Ιουλιέτα και φυσικά, τα περίφημα μπαλέτα του, τα οποία ανέδειξαν το μπαλέτο ως μουσικοχορευτικό δράμα.
Για τον χαρακτήρα του Τσαϊκόφσκι όμως οι πηγές φανερώνουν περιορισμένες πληροφορίες. Τον 20ο αιώνα, ο Τσαϊκόφσκι κρινόταν με βάση τον σεξουαλικό προσανατολισμό του, ενώ η μουσική του συχνά αντιμετωπιζόταν ως νοσηρή και παθολογική. Φυσικά αυτό άλλαξε στη συνέχεια. Βέβαια, όσο βρισκόταν εν ζωή, η προσωπική του ζωή ήταν θέμα συζήτησης. Οι κοινωνικές πιέσεις αλλά και το γεγονός πως η ομοφυλοφιλία ήταν παράνομη στη Ρωσία τον οδήγησαν σε έναν γάμο με μία νεαρή σπουδάστρια μουσικής. Φυσικά, ο γάμος αυτός, καθώς μόνο άδοξα θα μπορούσε να τελειώσει, έληξε μερικές μέρες μετά με τον Τσαϊκόφσκι να τρέπεται κυριολεκτικά σε φυγή. Η απειλή μάλιστα ενός σκανδάλου, που θα πρόδιδε τη σεξουαλική του ταυτότητα, πιστεύεται από πολλούς πως τον οδήγησε στην αυτοκτονία.
Το ενδιαφέρον, λοιπόν, στρέφεται στο τελευταίο του έργο, την ΄Εκτη ή «Παθητική» Συμφωνία σε Σι ελάσσονα, την οποία συχνά βλέπουμε να αναφέρεται ως το «σημείωμα αυτοκτονίας» του Τσαϊκόφσκι. Πολλοί στηρίζουν πως του δόθηκε από την υψηλή τάξη η ευκαιρία να τερματίσει τη ζωή του αντί να εξοριστεί στη Σιβηρία. Η συμφωνία παρουσιάστηκε μόλις εννιά μέρες πριν από τον θάνατο του συνθέτη, εγείροντας αμφιβολίες και διχασμό για τον θάνατό του. Ο ίδιος ο Τσαϊκόφσκι πίστευε πως η συμφωνία αυτή ήταν το καλύτερό του έργο και την είχε χαρακτηρίσει ως μία προγραμματική συμφωνία, της οποίας το πρόγραμμα όμως θα έμενε μυστικό. Υπάρχουν σημεία μέσα στο έργο, στα οποία οι μελετητές του Τσαϊκόφσκι αναγνωρίζουν καταθλιπτική εκφράση ή ακόμη και οιωνούς της επικείμενης αυτοκτονίας του – αν ήταν τελικά αυτοκτονία.
Το πρώτο της μέρος, σε μορφή σονάτας, αρχίζει με ένα θέμα στις χαμηλές περιοχές στα φαγκότα και τα κοντραμπάσα, δίνοντας ένα βαρύ χαρακτήρα και προϊδεάζοντας για το τι θα ακολουθήσει. Στη συνέχεια έχουμε πιο ζωηρά και όμορφα θέματα, ανάμεσα στα οποία ένα πολύ διάσημο θέμα στα έγχορδα. Εντοπίζονται, μάλιστα, σημεία από τη νεκρώσιμη ακολουθία της ρωσικής εκκλησίας. Το δεύτερο μέρος σε 5/4 μας μεταφέρει σε μία πιο ευχάριστη και ρομαντική (με την έννοια της αφελούς) ατμόσφαιρα, παίρνοντας μία ανάσα από το πιο βαρύ πρώτο μέρος. Στο τρίτο μέρος έχουμε ένα ζωηρό allegro μιλιταριστικού χαρακτήρα με ένα εντυπωσιακό φινάλε, που θα μπορούσε να σηματοδοτεί το τέλος του έργου. Παρόλα αυτά ακολουθεί το τέταρτο μέρος, για να μας διαψεύσει με ένα πένθιμο adagio. Στο μέρος αυτό θα μπορούσαμε να πούμε πως αντικατοπτρίζεται όλη η απόγνωση του Τσαϊκόφσκι με τραγικά και γεμάτα πάθος θέματα, κλιμακώσεις και φυσικά το φινάλε, κατά το οποίο η μουσική σβήνει σταδιακά βυθιζόμενη στο κενό.
Ίσως ο Τσαϊκόφσκι να μην είχε πρόθεση να αυτοκτονήσει. Ίσως πράγματι να έπαθε χολέρα από άβραστο νερό και στο έργο του να εκφράζει την συναισθηματική του κατάσταση και μόνο. Οι πηγές δεν μας επιτρέπουν να μάθουμε την πραγματική αιτία του θανάτου του και πιθανότατα δεν θα μάθουμε ποτέ. Το πρόγραμμα της συμφωνίας πέθανε μαζί με τη ψυχή του συνθέτη, αφήνοντας ένα πέπλο μυστηρίου να αιωρείται πάνω από το έργο. Η Έκτη Συμφωνία μπορεί να είναι το «αντίο» του στον κόσμο. Από την άλλη μπορεί να είναι μία ειλικρινής κατάθεση ψυχής. Το μόνο σίγουρο είναι πως το έργο αυτό είναι μεγαλειώδες και μας δίνει την τιμή να εισχωρήσουμε στις σκέψεις, τις αγωνίες και την προσωπική τραγωδία του με τον πολύ ξεχωριστό και μελαγχολικό τρόπο του αγαπημένου Πιοτρ Ίλιτς Τσαϊκόφσκι.
ΠΗΓΕΣ
