Του Νάσου Μπίρου.
Ένα θέρετρο, δύο μηχανισμοί, μία συμφωνία
Σχεδόν 76 χρόνια έχουν συμπληρωθεί απ’ την ιστορική συνάντηση στο τουριστικό θέρετρο Bretton Woods της πολιτείας New Hampshire. Μια συνάντηση που έμελλε να διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο για την παγκόσμια οικονομική αρχιτεκτονική των επόμενων δεκαετιών. Σε αυτή συμμετείχαν 44 χώρες του αντιαξονικού μπλοκ μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα, με 730 απεσταλμένους. Ανάμεσά τους και οι Κυριάκος Βαρβαρέσος και Ανδρέας Παπανδρέου ως μέλη της ελληνικής αντιπροσωπείας. Για περίπου 20 ημέρες μελετήθηκαν δύο διαφορετικά σενάρια. Το πρώτο είχε ως κύριο εκφραστή τον διάσημο Βρετανό οικονομολόγο John Maynard Keynes, που οραματιζόταν ένα παγκόσμιο αποθεματικό νόμισμα (bancor), ενώ το δεύτερο τον Αμερικανό Harry Dexter White, ο οποίος καθιστούσε τη διαμόρφωση του διεθνούς συναλλαγματικού χάρτη αμερικανική υπόθεση. Με άλλα λόγια, έθετε ως νόμισμα αναφοράς το αμερικανικό δολάριο, το οποίο θα είχε μια σταθερή ισοτιμία με τον χρυσό, περίπου 35 δολάρια ανά ουγγιά. Όλα τα υπόλοιπα νομίσματα θα συνδέονταν δηλαδή άμεσα όχι με τον χρυσό, αλλά με το δολάριο. Τελικά, προκρίθηκε το σενάριο της αμερικανικής πλευράς και ως βασικός κανόνας ορίστηκε η υποχρεωτική διατήρηση της ισοτιμίας των εθνικών νομισμάτων των συμμετεχουσών χωρών ως προς το δολάριο. Η κάθε χώρα δηλαδή θα έπρεπε να διαμορφώσει τη νομισματική της πολιτική έτσι, ώστε να κρατά την ισοτιμία της σταθερή, με όρια αποκλίσεων της τάξης του +/-1%. Το σύστημα αυτό έμεινε γνωστό στην ιστορία ως σύστημα του Bretton Woods από την ομώνυμη περιοχή όπου συνάφθηκε η συμφωνία. Μετά το τέλος της συνδιάσκεψης δημιουργήθηκαν τρεις θεσμοί που ακόμα και σήμερα κατέχουν δεσπόζουσα θέση στο παγκόσμιο οικονομικό στερέωμα: Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ), η Παγκόσμια Τράπεζα και η GATT (μετονομάστηκε το 1995 σε Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου).
Το αρχικό success story
Για δύο σχεδόν δεκαετίες μετά τη σύναψη της συμφωνίας οι οικονομίες γνώρισαν ριζική ανάκαμψη, με την παγκόσμια οικονομική σκηνή να επωφελείται απ’ τους υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης και τη νομισματική σταθερότητα. Πιο συγκεκριμένα, επί προεδρίας Eisenhower οι Η.Π.Α. έφτασαν σε ένα επίπεδο ευημερίας που δεν είχαν γνωρίσει ως τότε ιστορικά. Ενώ άλλα έθνη ανά την υφήλιο προσπαθούσαν να αναγεννηθούν από τις στάχτες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, οι πολίτες των Η.Π.Α. είδαν το βιοτικό τους επίπεδο να ανεβαίνει κατακόρυφα, ξεπερνώντας κάθε προσδοκία των προηγούμενων γενεών. Ο σωστός συνδυασμός χαμηλών φόρων, ισορροπημένων προϋπολογισμών και δημοσίων δαπανών επέτρεψε στην οικονομία να αναπτυχθεί με ρυθμούς 37% και στην αμερικανική οικογένεια να κατέχει κατά 30% μεγαλύτερη αγοραστική δύναμη. Η Αμερική πλέον είχε μετατραπεί από κοινωνία παραγωγής, που επικεντρωνόταν ως τότε σε κάλυψη βασικών αναγκών, σε κοινωνία κατανάλωσης, με τους πολίτες να γεύονται τους καρπούς της κερδοφορίας. Με τη νέα νοοτροπία «αγοράστε τώρα, πληρώστε αργότερα» και την κυκλοφορία της πρώτης πιστωτικής κάρτας Diner’s Club, οι Η.Π.Α., που αποτελούσαν μόλις το 6% του παγκόσμιου πληθυσμού, κατανάλωναν το 30% όλων των αγαθών και υπηρεσιών του κόσμου.
Η κατάρρευση του συστήματος
Η μεταπολεμική οικονομική άνθιση κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’60 αρχίζει να εξασθενεί. Ένα σύνολο μέτρων για το κοινωνικό κράτος, την εξάλειψη της φτώχειας και την ένταξη των γυναικών και των μειονοτήτων στην οικονομική δραστηριότητα φαίνεται ότι αντιστρέφει τη μέχρι τώρα πετυχημένη διαδικασία. Οι μεγάλης κλίμακας κρατικές δαπάνες και το καταναλωτικό πνεύμα οδήγησαν αναπόφευκτα σε ραγδαία αύξηση του πληθωρισμού αλλά και σε διόγκωση του ελλείμματος τρεχουσών συναλλαγών. Δηλαδή οι Αμερικανοί παρήγαγαν πλέον λιγότερο και κατανάλωναν περισσότερο. Την ίδια ώρα που οι Η.Π.Α. καλούνται να αντιμετωπίσουν τους οικονομικούς κραδασμούς, ο πόλεμος που μαίνεται στο Βιετνάμ και το ψυχροπολεμικό κλίμα με την ΕΣΣΔ δημιουργούν ακόμα μεγαλύτερη οικονομική αστάθεια και αύξηση των ελλειμάτων τόσο λόγω των υπέρογκων εξοπλιστικών προγραμμάτων όσο και της οργάνωσης των στρατιωτικών επιχειρήσεων. Οι καταγραφές κάνουν λόγο για δαπάνες 168 δισεκατομμυρίων δολαρίων ή 1 τρισεκατομμυρίου δολαρίου σε σημερινή αξία συμπεριλαμβανομένης και της στρατιωτικής βοήθειας στο φιλικά προσκείμενο καθεστώς του νότιου Βιετνάμ. Το κόστος του πολέμου ξεφεύγει αρκετά, αν συνυπολογίσουμε και τα έξοδα επιστροφής των πεζοναυτών και τις αποζημιώσεις αυτών αλλά και των οικογενειών όσων έχασαν τη ζωή τους στο μέτωπο. Παράλληλα, οι Η.Π.Α. πρέπει να αντιμετωπίσουν και τον σκληρό ανταγωνισμό μιας νέας εμπορικής πραγματικότητας που βρίσκει ισχυρές την Ιαπωνία και την Ευρώπη. Ένα μείγμα παραγόντων παρατηρούμε, λοιπόν, να οδηγεί τις κραταιές μέχρι τότε Η.Π.Α. σταθερά στην αβεβαιότητα και την αδυναμία εύρεσης αποτελεσματικών εργαλείων για την τόνωση της οικονομίας τους. Ο προβλέψιμος τρόπος χρηματοδότησης των ελλειμάτων, μέσω της εκτύπωσης νέων δολαρίων και άρα της κυκλοφορίας πληθωριστικού χρήματος που θα διοχετευτεί στο εξωτερικό για την κάλυψη αυτών, φαίνεται να μην αποδίδει καρπούς. Το δολάριο στην αρχή μπορεί να μην υποτιμάται τόσο ώστε να χάσει σημαντικό μέρος της αξίας του, αλλά αργότερα και ενώ οι ξένοι ηγέτες και τραπεζίτες διακρίνουν την αδυναμία εγγύησης για τη μετατρεψιμότητά του σε χρυσό -υποχρεωτική κατά τη συμφωνία του Bretton Woods-, γίνεται φανερό ότι κάτι τέτοιο δε θα αργήσει να συμβεί. Σε εποχές κρίσεων γνωρίζουμε ότι οι επακόλουθες ενστικτώδεις ενέργειες λόγω του κλίματος καχυποψίας είναι ο απομονωτισμός και η κερδοσκοπία. Έτσι, οι πλημμυρισμένοι από δολάρια σε αποθεματικά διεθνείς εταίροι των Η.Π.Α. αρχίζουν να ανταλλάσσουν το αμερικανικό νόμισμα με χρυσό. Το καλοκαίρι του 1971, μάλιστα, η Γαλλία προχωρά σε μια προκλητική κίνηση, με τον πρωθυπουργό της να εφοδιάζει ένα πολεμικό πλοίο με δολάρια με την απαίτηση να γυρίσει πίσω με χρυσάφι. Κάτι τέτοιο αδυνατούν να πραγματώσουν οι Η.Π.Α. βάσει των τότε αποθεματικών τους σε χρυσό, με το σύμφωνο των σταθερών ισοτιμιών που υπογράφηκε 25 χρόνια πριν να βρίσκεται πλέον στον αέρα.
Στις 15 Αυγούστου του ίδιου έτους ο πρόεδρος Richard Nixon με διάγγελμά του στον αμερικανικό λαό αναστέλλει μονομερώς τη μετατρεψιμότητα του δολαρίου σε χρυσό. Μια νέα εποχή έχει αρχίσει, με την κίνηση αυτή να μένει αργότερα γνωστή ως «Σοκ του Νίξον». Εκείνη τη στιγμή οι Η.Π.Α. βρίσκονται αντιμέτωπες με ένα οικονομικό κραχ μεγάλων διαστάσεων με χαρακτηριστικά του τον ανοδικό πληθωρισμό, την αναιμική ανάπτυξη, την ανιούσα πορεία των τιμών και τις προβληματικές αγορές εργασίας. Αυτό το νοσηρό μείγμα, που θα πλήξει την παγκόσμια οικονομία τη δεκαετία του ’70, ορίζεται με οικονομικούς όρους ως στασιμοπληθωρισμός. Προκλήθηκε τόσο από τη διαρκή επεκτατική νομισματική πολιτική όσο και απ’ τη μείωση της παραγωγικότητας και της εμφάνισης ισχυρών συνδικάτων που οδήγησαν στην αύξηση των τιμών. Στο διάγγελμά του ο Nixon, εκτός απ’ την απόφαση του για αποσύνδεση του δολαρίου από τον χρυσό -ώστε να καμφθούν οι κερδοσκοπικές τάσεις των ανταγωνιστών-, διατάζει 90ήμερο πάγωμα όλων των τιμών και των μισθών ως ανάχωμα στην αύξηση του πληθωρισμού και της ανεργίας, ενώ ταυτόχρονα επιβάλλει 10% φόρο στις εισαγωγές για να εξισορροπήσει το εμπορικό ισοζύγιο και να κάνει τα εισαγόμενα αγαθά λιγότερο ελκυστικά. Άλλωστε για κάτι τέτοιο προειδοποιούσε και η εμπορική πολιτική των προηγούμενων ετών, που απειλούσε ευθέως για αύξηση των εξαγωγών (ακόμα κι αν τα αμερικανικά προϊόντα ήταν λιγότερο ανταγωνιστικά απ’ τα αντίστοιχα ευρωπαϊκά ή γιαπωνέζικα) όπως και για ανατιμήσεις σε εθνικά νομίσματα ώστε οι εξαγωγές άλλων χωρών να καταστούν μη ανταγωνιστικές, ή για να ακριβολογούμε, τόσο ανταγωνιστικές όσο των Η.Π.Α. Όπως ήταν ολοφάνερο πλέον οι Η.Π.Α. ήταν αποφασισμένες να χαράξουν τον δικό τους δρόμο. Ίσως με μονομερείς ενέργειες και κινήσεις εκτός κλίματος θεμιτού ανταγωνισμού, αλλά ξεκάθαρα από θέση ισχύος. Για οποιοδήποτε άλλο νόμισμα που θα υφίστατο τέτοιο σοκ θα σήμαινε ραγδαία υποτίμηση.
Το δολάριο όμως αποτελούσε ξεχωριστή περίπτωση. Ως παγκόσμιο πλέον αποθεματικό, θα χρησιμοποιούταν για τις Η.Π.Α. ως αντίδοτο για την ελλειμματική τους οικονομία από τις υπόλοιπες χώρες και κάτι τέτοιο θα ήταν προς το συμφέρον των δεύτερων, καθώς χωρίς τη στήριξη του δολαρίου θα κατακρημνίζονταν και τα δικά τους αποθεματικά. Με λίγα λόγια οι Η.Π.Α. πολύ έξυπνα είχαν μετακυλήσει το δικό τους πρόβλημα σε όλη τη διεθνή κοινότητα, ενώ παράλληλα είχαν εξομαλύνει τις σχέσεις τους με τη Σοβιετική Ένωση, με τη détente και με την Κίνα τόσο με την επίσκεψη του προέδρου Nixon το 1972 όσο και γενικότερα με την κατάπαυση του πυρός στο Βιετνάμ και την αποαμερικανοποίησή του, κατά το δόγμα του Nixon. Την ώρα που ευδοκιμούν οι συνθήκες για την ηγεμονοποίηση του δολαρίου σε συνδυασμό με τη φιλελευθεροποίηση της αγοράς και της χρηματιστικοποίησης έξω απ’ τις κλασικές νόρμες ένα τεράστιο σκάνδαλο θα κλονίσει συθέμελα την εικόνα των Η.Π.Α. και θα προκαλέσει αλυσιδωτές αντιδράσεις στο εσωτερικό τους, το γνωστό και ως σκάνδαλο Watergate.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Nixon Shock Definition, Investopedia, https://www.investopedia.com/terms/n/nixon-shock.asp
- How The Bretton Woods System Changed The World, Investopedia, https://www.investopedia.com/articles/forex/122215/bretton-woods-system-how-it-changed-world.asp
- Bretton Woods System and 1944 Agreement, The Balance, https://www.thebalance.com/bretton-woods-system-and-1944-agreement-3306133
- Speech by Richard Nixon (15 August 1971), CVCE.eu, https://www.cvce.eu/content/publication/1999/1/1/168eed17-f28b-487b-9cd2-6d668e42e63a/publishable_en.pdf
