Της Ιωάννας Γιαβρούτα,
«Μέρες μας χωρίζουν από την λευτεριά» έγραφαν τότε οι κεντρικοί δρόμοι της Αθήνας. 1264 μέρες ναζιστικής και φασιστικής κατοχής έφταναν στο τέλος τους.
12 Οκτωβρίου 1944, τις πρωινές ώρες οι Ναζί αποτιούν φόρο τιμής, καταθέτοντας στεφάνι μπροστά στο άγαλμα του αγνώστου στρατιώτη, λίγο πριν αποχωρήσουν.
Τι αφήνει, όμως, πίσω της η ναζιστική και φασιστική κατοχή στην Ελλάδα;
40.000 νεκροί Αθηναίοι από την πείνα και περίπου 500.000 του ελληνικού λαού χάνονταν εξαιτίας του λιμού, των εκτελέσεων και των πολεμικών συγκρούσεων. Το 87% των Ελλήνων Εβραίων εξοντώνονται στα στρατόπεδα θανάτωσης. Οι Γερμανοί καταστρέφουν υποδομές και λιμενικές εγκαταστάσεις, ενώ η Αθήνα έχει ανακηρυχθεί ανοχύρωτη. Ακολουθούν την τακτική της καμένης γης, δεν αφήνουν τίποτα όρθιο στο πέρασμά τους, καταστρέφουν το οδικό και σιδηροδρομικό δίκτυο, τους λιμένες, το αεροδρόμιο Τατοίου, 3 γέφυρες, έναν από τους πομπούς της ελληνικής ραδιοφωνίας, ενώ και 1.200.000 κάτοικοι μένουν άστεγοι. Επιτάξεις, αναγκαστικά δάνεια και έξοδα κατοχής διαλύουν την οικονομία της χώρας. Ως το τέλος της κατοχής, η επιβολή της συλλογικής ευθύνης αφήνει πίσω της 1.170 κατεστραμμένα χωριά.
Στο δρόμο για την ελευθερία…
Τα σημαντικά γεγονότα που προηγούνται
Όταν τα ρωσικά στρατεύματα προελαύνουν στην Βαλκανική, ο χρόνος μετρά αντίστροφα για τους κατακτητές στην Ελλάδα.
Οι πρώτες απόπειρες Αντίστασης των Ελλήνων
Στην Καισαριανή, όπως και σε πολλούς συνοικισμούς της Αττικής, έχει ξεκινήσει ο χορός της λευτεριάς, από καιρό πριν. Για την πρωτεύουσα, γράφει το μέλος του Γαλλικού Ινστιτούτου, Ροζέ Μιλλιέξ, είχε κατά τα ¾ ελευθερωθεί από τους Αντάρτες. Από το καλοκαίρι του 1943, ο ΕΛΛΑΣ ελευθερώνει το 1/3 της χώρας με πάνω από 1.500.000 κατοίκους. Η Ελλάδα με τη διακυβέρνηση της πολιτικής επιτροπής/εθνικής απελευθέρωσης (ΠΕΑ) συγκροτεί θεσμούς και οικονομία. Οι γυναίκες και οι νέοι, για πρώτη φορά, πάνω από τα 18 έχουν δικαίωμα ψήφου. Στην Ήπειρο ο ΕΔΕΣ δημιουργεί την ελευθέρα ορεινή Ελλάδα με δικές της δομές, τις επιτροπές εθνικού αγώνα.
Στην Αθήνα εγκαθίσταται τριμερές κλιμάκιο της κυβέρνησης Εθνικής Ενώσεως του Γ. Παπανδρέου, το οποίο συγκροτείται από τους, Φίλιππο Μανουιλίδη, εκπρόσωπο του πρωθυπουργού, Γιάννη Ζέβγο του ΚΚΕ και τον Θεμιστοκλή Τσάτσο του κόμματος των Φιλελευθέρων. Η συγκρότηση της κυβέρνησης επιτυγχάνεται ύστερα από σκληρές διεργασίες και συμβιβασμούς που ξεκινούν την Άνοιξη του 1944 στον Λίβανο και ολοκληρώνονται στις 2 Σεπτεμβρίου με την προσχώρηση 6 υπουργών από την πλευρά του ΕΑΜ.
Από τον Ιανουάριο του 1944, η Ελλάδα έχει καταστεί ένα σκληροτράχηλο πεδίο συγκρούσεων. Κατά τα μέσα του Απριλίου του 1944, ο ΕΛΛΑΣ κινείται εναντίον της ΕΚΚΑ (Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωση). Η ΕΚΚΑ με την πείρα των ηγετικών στελεχών της, κατόρθωσε να επιβληθεί στο ΕΑΜ. Την ίδια περίοδο, το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και στην Μέση Ανατολή, όπου η κατάσταση παραμένει έκρυθμη και χαοτική. Πολύ γρήγορα, συστήνονται αξιόμαχες δυνάμεις του ελληνικού στρατού που αποτελούνται από δύο τάγματα πεζικού, τον ιερό λόχο, το σύνταγμα των θωρακισμένων και ορισμένες μοίρες καταδιωκτικών με αξιόλογη δράση. Το ίδιο σημαντική ήταν και η συμβολή του ναυτικού στόλου. Όμως, η μαχητική δυναμική των ενόπλων δυνάμεων δεχόταν σοβαρούς κλυδωνισμούς, λόγω των διαφορετικών ιδεολογικών τοποθετήσεων που κυριαρχούσαν στους κόλπους του στρατού και του στόλου (φιλοβασιλικοί και δημοκρατικοί).
Κατά την διάρκεια των αναταραχών αυτών, υποβάλλει την παραίτησή του, ο Εμμ. Τσουδερός, που είχε χάσει τον έλεγχο της καταστάσεως, και την πρωθυπουργία αναλαμβάνει ο Σοφ. Βενιζέλος. Παρ’ όλα αυτά, η κατάσταση εξακολουθούσε να παραμένει τεταμένη, έτσι καλείται στην Αθήνα ο Γεώργιος Παπανδρέου, ο οποίος φεύγει εν κρυπτώ από τις ακτές του Λαυρίου και ύστερα, από ένα περιπετειώδες ταξίδι, αποβιβάζεται στο Τσεσμέ και από εκεί μέσω Σμύρνης-Άγκυρας-Αδάνων, φτάνει στο Κάιρο, το απόγευμα του Μ. Σαββάτου, στις 15 Απριλίου, όπου δηλώνει ότι έρχεται «ως σταυροφόρος της Εθνικής Ενώσεως» και επισημαίνει ότι «η διαιώνιση των εμφύλιων διαιρέσεων επαυξάνει την δυστυχία του λαού μας».
26 Σεπτεμβρίου 1944, η συμφωνία της Καζέρτας, σύμφωνα με την οποία αποφασίζεται η απόβαση βρετανικών δυνάμεων στην Ελλάδα με επικεφαλής τον στρατηγό Σκόμπι, διοικητή των συμμαχικών δυνάμεων στη χώρα. Μαζί με τους Βρετανούς σπεύδει και η δύναμη του ιερού λόχου που έχει συγκροτηθεί στη Μέση Ανατολή. Οι βρετανοί ενδιαφέρονται για την κατοχύρωση της επιρροής τους στην Ελλάδα και για την αποκατάσταση του προπολεμικού status quo και της μοναρχίας.
Η νεολαία στην αντίσταση
Η νεολαία είναι μπροστάρισσα σ’ όλη τη διάρκεια της Κατοχής με την χρυσή της νιότης πανοπλία, είναι παρούσα και τώρα, που οι τελευταίοι Γερμανοί εκκενώνουν την πόλη. «Πολεμάμε και τραγουδάμε» είναι το σύνθημα της ΕΠΟΝ (της μεγαλύτερης αντιστασιακής οργάνωσης των νέων σε όλη την Ελλάδα). Στην Αθήνα, η νεολαία στελεχώνει και άλλες μικρότερες οργανώσεις, όπως η ΠΕΑΝ. Αξιοσημείωτη φυσικά, ήταν και η συμβολή των δύο νεαρών φοιτητών, του Μανώλη Γλέζου και του Απόστολου Σάντα, που κατέβασαν τη γερμανική σημαία από τον βράχο της Ακρόπολης, τη νύχτα της 30ης προς 31ης Μαΐου 1941, μια από τις πρώτες πράξεις αντίστασης.
Το κλίμα τις επόμενες μέρες μετά την Απελευθέρωση
Τις αυθόρμητες διαδηλώσεις διαδέχεται ο πολιτικός ανταγωνισμός. Στις 13 και 14 Οκτωβρίου το ΕΑΜ και το ΚΚΕ κατεβαίνουν στο κέντρο της Αθήνας με συνθήματα υπέρ των συμμάχων της κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας και της λαοκρατίας. «Σήμερα ήταν διαδηλώσεις οργανωμένες που αποτελούσαν ουσιαστικά μία ατελείωτη διαδήλωση του ΕΑΜ. Είχα την εντύπωση πως έφτανε ένα σπίρτο για να πάρει η Αθήνα φωτιά σαν ένα δοχείο βενζίνης» αφηγείται στις 13 Οκτωβρίου, ο Γιώργος Θεοτοκάς.
Στις 15 Οκτωβρίου, επίσης, διαδηλώνουν ο ΕΔΕΣ, η ΠΕΑΝ και άλλες οργανώσεις με συνθήματα διεθνικά για τα εδαφικά κυριαρχικά δικαιώματα της Ελλάδας μετά τον πόλεμο, αλλά και απαιτώντας την τιμωρία των Βουλγάρων για τα εγκλήματα που διέπραξαν στην Θράκη και την Ανατολική Μακεδονία. Την ίδια ημέρα, συνεργάτες των Γερμανών εξαπολύουν πυρ έξω από ξενοδοχεία της Ομόνοιας εναντίον συγκεντρωμένων οπαδών του ΕΑΜ. Το αποτέλεσμα αυτής της επίθεσης είναι 7 νεκροί και 82 τραυματίες. Το ΕΑΜ δεν απαντά στην πρόκληση, τηρεί τις κυβερνητικές δεσμεύσεις του και αναμένει την καταδίκη των συνεργατών του κατακτητή.
Η επίσημη άφιξη της κυβέρνησης Παπανδρέου γίνεται στις 18 Οκτωβρίου, με την συνοδεία του Βρετανού στρατηγού Σκόμπι, παρουσία τμήματος του ΕΛΛΑΣ και Βρετανών στρατιωτών.
Ο Ραδιοφωνικός σταθμός Αθηνών εξέπεμπε «Αναγγέλωμεν εις τον ελληνικόν λαόν ότι αι Αθήναι στέλνουν τον πρώτο ελεύθερο χαιρετισμό, σας μιλούν αι ελεύθεραι Αθήναι…», ενώ παιάνιζε ο Εθνικός Ύμνος.
Τέλος, ο Πρωθυπουργός Γ. Παπανδρέου, στην ομιλία που πραγματοποιεί στην πλατεία του Συντάγματος, αναφέρεται στα εξής θέματα: «Την ολοκλήρωση της Εθνικής Απελευθέρωσης, την ανασύνταξη των θεσμών του κράτους και του στρατού, την οικονομική ανασυγκρότηση και την κυριαρχία της λαϊκής βούλησης ως προς την μορφή διακυβέρνησης». Τονίζει, επίσης, «ότι η εθνική νέμεσις θα είναι αδυσώπητος για τους προδότες και τους εκμεταλλευτές της δυστυχίας του λαού». Στη χώρα, όμως, η φυγή των κατακτητών δε σημαίνει και το τέλος των προβλημάτων, ο διχασμός, για παράδειγμα, στην βάση της ελληνικής κοινωνίας, παραμένει μία ανοιχτή πληγή. Η τεράστια κοινωνική δυναμική που φουντώνει την περίοδο της Κατοχής και που δεν χωρά στα προπολεμικά πλέγματα εξουσίας, ψάχνει μετά την Απελευθέρωση, νέους τρόπους πολιτικής έκφρασης και τοποθέτησης. Το αν θα έβρισκαν ανταπόκριση οι κοινωνικές αλλαγές στο νέο πολιτικό πλαίσιο, είναι ίσως η πιο σημαντική πρόκληση για την περίοδο που θα ακολουθούσε.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Απόστολος Ε. Βακαλόπουλος, Νέα Ελληνική Ιστορία 1204-1985, ΙΕ΄ έκδοση
- Νίκος Σβορώνος, Επισκόπηση της Νεοελληνικής Ιστορίας, ΙΓ΄ έκδοση
- Απελευθέρωση της Αθήνας, Αρχείο της ΕΡΤ
