Της Σοφίας Ζαφειροπούλου,
Επιχειρήματα για να καταρρίψει κάποιος μια θεωρία συνωμοσίας υπάρχουν πολλά. Οι συνωμοσιολόγοι όμως έχουν την ικανότητα να ελίσσονται, να αντιπαραθέτουν επιχειρήματα και να επιλέγουν αυτά που ενισχύουν την άποψη τους. Η πίστη στις θεωρίες συνωμοσίας δεν είναι προϊόν λογικών διεργασιών. Επομένως, δεν έχει νόημα να προσπαθεί κάποιος με την λογική να καταρρίψει μια θεωρία συνωμοσίας στους υποστηρικτές τους, αφού οι ίδιοι εκ των προτέρων την απέρριψαν. Η πίστη σε θεωρίες συνωμοσίας δεν είναι το αποτέλεσμα λογικών αποτελεσμάτων. Ο λόγος που οι άνθρωποι πιστεύουν σε θεωρίες συνωμοσίας έχει να κάνει με την ανάγκη τους να αποδράσουν. Η λογική υπηρετεί αυτήν την ανάγκη προκειμένου να αποδράσουν και να καταφύγουν σε μια διαστρεβλωμένη πραγματικότητα. Οι άνθρωποι που πιστεύουν σε θεωρίες συνωμοσίας έχουν φθάσει σε ένα τέλμα. Το κόστος του να δουν καθαρά και να συνειδητοποιήσουν το σφάλμα τους είναι τέτοιο, που προτιμούν να βυθίζονται περισσότερο στον φαύλο κύκλο της συνομωσίας και να φτιάχνουν μια δική τους εκδοχή της πραγματικότητας, προκειμένου να μην την αντιμετωπίσουν και να αποδράσουν. Σε αυτό το σημείο, ο μηχανισμός μετάστασης ευθυνών έχει καταλυτικό ρόλο, καθώς είναι πιο εύκολο να πιστεύει πως κάποιος τον σαμποτάρει, παρά να δεχθεί την αποτυχία.
Πως όμως γίνεται να πιστεύουν κάτι τόσο ανόητο;
Ο ψυχολόγος Jonathan Haidt γράφει στο βιβλίο του “The righteous mind” πως «όταν οι άνθρωποι πρέπει να πάρουν κάποιες καθοριστικές αποφάσεις και βρίσκονται σε δίλημμά το κομμάτι του εγκεφάλου τους που αποφασίζει είναι διαφορετικό από εκείνο που επιχειρηματολογεί. Αποφασίζουν άμεσα και διαισθητικά και σε δεύτερο χρόνο βρίσκουμε επιχειρήματα για να στηρίξουν την απόφαση που ήδη έλαβαν. Άρα, η λογική μπαίνει εκ των υστέρων, όχι για να εξετάσει την απόφαση ως ορθή ή λανθασμένη, άλλα για να την δικαιολογήσει. Παρόλο που πιστεύεται ότι ισχύει το αντίθετο». Παρομοιάζει τον εγκέφαλο με έναν ελέφαντα και τον αναβάτη του, μπροστά σε ένα σταυροδρόμι. Αν ο ελέφαντας αποφασίσει να πάει δεξιά τότε αναβάτης το μόνο που μπορεί να κάνει, είναι να δηλώσει ότι δεξιά ήθελαν να πάνε. Περιμένουμε από την λογική να ερμηνεύσει τα δεδομένα και να επιβεβαιώσει την απόφαση ως σωστή.
Ένα από τα συστατικά στοιχεία που οδήγησαν στην δημιουργία και κατά συνέπεια σε πρόοδο τον πολιτισμό είναι ο καταμερισμός της εργασίας. Όταν κάτι το χρησιμοποιούμε καθημερινά, αποκτάμε την ψευδαίσθηση πως γνωρίζουμε τον ακριβή τρόπο με τον οποίο λειτουργεί. Η πολιτική αποτελεί εξέχον παράδειγμά. Όλοι λόγω της καθημερινής τριβής μας με αυτήν, νομίζουμε πως γνωρίζουμε το αντικείμενο όπως ένας πολιτικός επιστήμονας, όμως στην πραγματικότητα, γνωρίζουμε στο περίπου τον τρόπο που λειτουργεί. Όταν προκύψει κάποιο πρόβλημα λόγω της περιορισμένης γνώσης στο αντικείμενο, καταλήγουν σε μονόπλευρες αναλύσεις και σε απλοποιημένες λύσεις, παραλείποντας τους παράγοντες που δεν μπορούν να εξηγήσουν. Κατά συνέπεια, φτάνουμε σε μία κατάσταση που εκείνη βλέπουν την λύση ως απλή και κατηγορούν τους αρμόδιους για σκοτεινά σχέδια.
Όταν όμως ο εχθρός είναι άυλος, για να πιστέψεις ότι υπάρχει, πρέπει να πιστέψεις αυτούς που υποστηρίζουν ότι υπάρχει δηλαδή, τα μέσα μαζική ενημέρωσης, το σύστημα υγείας, και την κυβέρνηση. Τι γίνεται όμως, όταν δεν τους εμπιστεύεσαι; Όταν δεν υπάρχει εμπιστοσύνη, τότε καταφεύγουμε σε θεωρίες συνωμοσίας.
Οι συνωμοσιολόγοι κηρύττουν την «αλήθεια» στα πέρατα του facebook. Και μαζί με ομοϊδεάτες τους πιστεύουν μόνο αυτή κατέχουν την γνώση και οι υπόλοιποι είναι απλά πρόβατα. Σε έρευνα που δημοσιεύθηκε στο αμερικανικό ιατρικό περιοδικό «American Journal of Tropical Medicine and Hygiene», βρέθηκαν 2.311 φήμες και συνωμοσιολογικές θεωρίες αναφορικά με τον κορωνοϊό, με τις οκτώ στις δέκα από αυτές, να είναι παραπλανητικές και τελείως ψευδείς.
