Τα μνημεία του Ιερού Βράχου (Μέρος Β‘): Προπύλαια, Ερεχθείο, Ναός Αθηνάς Νίκης

Του Γιώργου Σαλπιγγίδη,

Στο προηγούμενο άρθρο διατρέξαμε εν συντομία τα ιστορικά, αρχιτεκτονικά και γλυπτά χαρακτηριστικά ενός από τα γνωστότερα και σημαντικότερα μνημεία του Ιερού Βράχου της Ακρόπολης των Αθηνών, τον Παρθενώνα. Στον χώρο αυτό κατά το διάστημα του οικοδομικού προγράμματος του Περικλή, την κλασική περίοδο, ανεγέρθηκαν και άλλα σπουδαία οικοδομήματα, με τα κυριότερα να είναι τα Προπύλαια (437-432 π.Χ.), το Ερεχθείον (421-415 και 410-406 π.Χ.) και ο ναός της Αθηνάς Νίκης (426-421 π.Χ.). Τα τρία αυτά αρχιτεκτονικά έργα θα μας απασχολήσουν στο παρόν άρθρο.

Ξεκινάμε την αφήγησή μας από την μνημειακή είσοδο του Βράχου στα Δυτικά, δηλαδή τα Προπύλαια. Τα σχέδια είχε αναλάβει ο αρχιτέκτονας Μνησικλής. Πρόκειται για έναν εξάστυλο αμφιπρόστυλο πρόπυλο, με κυρίαρχο το δωρικό ρυθμό. Την κεντρική είσοδο στήριζαν έξι κίονες δωρικού ρυθμού (τρεις δεξιά και τρεις αριστερά). Ακολουθούσαν πέντε θύρες, μια στοά στα ανατολικά και μια στα δυτικά με ιωνικούς κίονες, ενώ λόγω της ανωμαλίας του εδάφους η ανατολική βρισκόταν ψηλότερα. Στη συνέχεια, συναντούσε κανείς δυο δωρικές πτέρυγες, με τη βορειοδυτική να ξεχωρίζει, καθώς μέσα σε αυτήν υπήρχαν πίνακες ζωγραφικής, γι’ αυτό της είχε αποδοθεί ο όρος Πινακοθήκη. Έπειτα, υπήρχε και πρόβλεψη για άλλες δυο μεγάλες πτέρυγες που τελικά δεν υλοποιήθηκαν, διότι ξεκίνησε ο Πελοποννησιακός Πόλεμος.

Στη βόρεια πλευρά του Βράχου συναντάμε το Ερεχθείον, ένα οικοδόμημα με ιδιάζουσα αρχιτεκτονική, πολλαπλούς σκοπούς και με πολλά λατρευτικά πρόσωπα. Χτίστηκε πάνω στα ερείπια ενός παλαιότερου ναού, αυτού της Αθηνάς Πολιάδας, μάλιστα δεν είναι λίγες οι φορές που με αυτό το όνομα αναφέρεται και ο νέος ναός. Το όνομα Ερεχθείον (δηλαδή οίκος του Ερεχθέως, ενός μυθικού βασιλιά της Αθήνας) εμφανίζεται κατά κύριο λόγο σε μεταγενέστερους χρόνος.

Ο αρχιτεκτονικός ρυθμός του ναού είναι ιωνικός, δύσκολα όμως μπορεί να συγκριθεί με αντίστοιχους ναούς του ίδιου τύπου καθώς εμφανίζει αρκετά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Στα ανατολικά υπάρχει μια εξάστυλη ιωνική στοά που αποτελεί την είσοδο προς το ιερό, εκεί λατρευόταν η Αθηνά Πολιάδα και είχε τοποθετηθεί το ξόανο (ξύλινο άγαλμα) της θεάς, το οποίο ντύνονταν με τον πέλπο που προσέφερε η πόλη στη διάρκεια των Παναθηναίων. Στα δυτικά συναντάμε έναν άλλο χώρο που αποτελείται από ένα πρόπυλο με τέσσερις ιωνικούς κίονες μπροστά από την είσοδο και από έναν στις δυο ακριανές πλευρές, σε αυτό το μέρος λατρευόταν ο Ποσειδώνας-Ερεχθέας, ενώ είχαν τοποθετηθεί και οι βωμοί του Ηφαίστου και του Βούτου (αδελφός του Ερεχθέα).

Η ανομοιομορφία του εδάφους δημιουργεί κάποιες διαφορές στο ύψος του κτίσματος, με το ανατολικό τμήμα να είναι κατά 3 μέτρα ψηλότερο. Προς τα νοτιοδυτικά είχε διαμορφωθεί μια μικρή στοά που επικοινωνούσε με τον δυτικό ναό και είχε σχήμα Π. Ωστόσο, σε αυτή τη στοά, τη θέση των κιόνων είχαν αντικαταστήσει έξι αγάλματα κορών (ή αλλιώς πρόστασις των Κορών), οι γνωστές Καρυάτιδες μια κατοπινή ονομασία που βασίζεται σε κοπέλες από τις Καρυές Λακωνίας. Γλύπτης τους φέρεται να είναι ο Αλκαμένης ή ο Καλλίμαχος. Σήμερα οι πέντε από τις έξι Καρυάτιδες βρίσκονται στο Μουσείο της Ακρόπολης και η έκτη είχε αφαιρεθεί από τον Έλγιν και εκτίθεται στο Βρετανικό Μουσείο, ενώ στο ναό έχουν τοποθετηθεί αντίγραφά τους.

Στη ζωφόρο του ναού, η κάθε μορφή είχε δουλευτεί ξεχωριστά, κάτι που δεν συνηθιζόταν, ενώ τοποθετούνταν στον τοίχο με σιδερένιους συνδέσμους. Δυστυχώς, δεν έχει διατηρηθεί σε καλή κατάσταση για να είναι εμφανές το θέμα της παράστασης, ωστόσο οι ειδικοί θεωρούν πως σε αυτήν εικονίζονταν σκηνές με τους μυθικούς βασιλείς και τους μύθους της πόλης. Τέλος, το κτήριο αυτό, όπως προείπαμε, είχε διάφορους σκοπούς, καθώς εκεί φιλοξενούνταν ο τάφος του Κέκροπα, ήταν το μέρος όπου σύμφωνα με το μύθο έμενε ο οικουρός όφις το ιερό φίδι της Αθηνάς, επίσης συναντάμε το σημάδι από το χτύπημα της τρίαινας του Ποσειδώνα και άλλα.

Αξίζει να αναφέρουμε πως στα ανατολικά του Ερεχθείου, χτίστηκε τον 1^ο αιώνα π.Χ., από τον δήμο των Αθηναίων (όπως πιστοποιεί μια επιγραφή που βρέθηκε στο σημείο αυτό) ένας μικρός κυκλικός ναός αφιερωμένος στη θεά Ρώμη και στον Οκταβιανό Αύγουστο. Αποτελούνταν από εννέα κίονες ιωνικού ρυθμού που μιμούνταν αυτούς του Ερεχθείου, ενώ η στέγη του είχε κωνικό σχήμα. Το γεγονός πως ο Παυσανίας δεν το περιλαμβάνει στην αφήγησή του, καταδεικνύει τη μικρή σημασία που είχε αυτός ο ναός για εκείνη την εποχή.

Το τελευταίο μνημείο που θα εξετάσουμε στο παρόν άρθρο είναι αυτό της Αθηνάς Νίκης, που ανεγέρθηκε στη νοτιοδυτική μεριά του Βράχου, εκεί όπου κατά την μυκηναϊκή εποχή είχε οικοδομηθεί ένας πύργος που ήταν μέρος του τοίχους για την προστασία του τόπου. Επίσης, στη θέση αυτή υπήρχε κατά τον 6^ο αιώνα ένας παλαιότερος ξύλινος ναός, που όμως δεν γλύτωσε από τις καταστροφές των Περσών το 480 π.Χ. Ο μικρός ναός που στέκει σήμερα στο σημείο αυτό είναι της κλασικής περιόδου με αρχιτέκτονα τον Καλλικράτη και είναι τετράστυλος αμφιπρόστυλος (9,36 * 6,60 μ.) ιωνικού ρυθμού. Αποτελείται μόνο από το σηκό (κυρίως ναός), ενώ δεν υπάρχει ούτε πρόναος και ο βωμός του είχε τοποθετηθεί στο εξωτερικό χώρο στα ανατολικά.

Ως προς το διάκοσμο του ιερού υπήρχε ζωφόρος και αετώματα. Η πρώτη περιλάμβανε σκηνές από μια συνέλευση θεών στα ανατολικά και στις υπόλοιπες πλευρές αποτυπώνονταν μάχες Ελλήνων και Περσών, αλλά και μάχες μεταξύ Ελλήνων. Τις παραστάσεις αυτές φαίνεται να τις φιλοτέχνησε ο γλύπτης Αγορόκριτος. Η κακή κατάσταση των αετωμάτων δεν επιτρέπει την διεξαγωγή ασφαλούς συμπεράσματος για την παράστασή τους, ωστόσο οι ειδήμονες θεωρούν πως πρέπει να απεικόνιζε τη Γιγαντομαχία, στα δυτικά και την Αμαζονομαχία στα ανατολικά.

Αυτά ήταν τα σημαντικότερα μνημεία που ανεγέρθηκαν στο Βράχο της Ακρόπολης κατά την κλασική εποχή. Μπορεί με την πάροδο του χρόνου να υπέστησαν κάποιες καταστροφές ή να άλλαξαν χρήση (κάποια μετατράπηκαν σε εκκλησίες ή τζαμιά), ωστόσο δεσπόζουν στο σημείο αυτό μέχρι τις μέρες μας και μας μεταφέρουν κάποια στοιχεία από το κλίμα της εποχής τους.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Δημήτρης Πλάντζος, Ελληνική Τέχνη και Αρχαιολογία 1200-30 π.Χ., Εκδόσεις Κάπον 2016, σελ. 162-164
• Ulrich Wilcken (Μετάφραση Ιω. Τουλουμάκη), Αρχαία Ελληνική Ιστορία, Εκδόσεις Δέσποινα Κυριακίδη 2015, σελ. 302-304, 489-490
• John Boardman (Μετάφραση Δέσποινα Τσουκλίδου), Ελληνική Πλαστική Κλασσική Περίοδος, Εκδόσεις Ινστιτούτο του Βιβλίου – Καρδαμίτσα 2002, σελ. 170-171
• John Travlos, Pictorial Dictionary of ancient Athens, Hacker art Books 1980, σελ. 494
• Για τα Προπύλαια από το πρόγραμμα «Οδυσσευς» του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, κείμενο της αρχαιολόγου Ιωάννας Βενιέρης, http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=974
• Για το Ερεχθείο από το πρόγραμμα «Οδυσσευς» του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, κείμενο της αρχαιολόγου Ιωάννας Βενιέρης, http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=973
• Για το Ναό της Αθηνάς Νίκης από το πρόγραμμα «Οδυσσευς» του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, κείμενο της αρχαιολόγου Ιωάννας Βενιέρης http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=982