Της Φαίης Φωτιάδου,
«Σπίτι χωρίς βιβλία, δωμάτιο χωρίς παράθυρα», υποστηρίζει ο σοφός λαός και σε καμία περίπτωση δεν μπορούμε να του δώσουμε άδικο. Τα βιβλία είναι το παράθυρό μας στον κόσμο, ο μοναδικός μας τρόπος να ταξιδέψουμε σε εποχές, δεκαετίες ή σύμπαντα. Μέσα από ένα τέτοιο ταξίδι στον χωροχρόνο, ο αναγνώστης έχει την ευκαιρία να αντικρίσει τον κόσμο και την κοινωνία μέσα από τα μάτια και την φαντασία ενός άλλου ανθρώπου. Συνειδητοποιεί πόσο διαφορετικά μπορεί να προσεγγίσει την πραγματικότητα ο καθένας, χρησιμοποιώντας τις δικές του αλήθειες, τις δικές του αξίες και εμπειρίες, μαθαίνοντας να σέβεται τις διαφορετικές απόψεις μέσα σε ένα κοινωνικό σύνολο.
Ξεκινώντας κανείς να διαβάζει ένα βιβλίο, καταλαβαίνει πως η ψυχική ηρεμία και η εσωτερική γαλήνη που μπορούν να σου προσφέρουν οι σελίδες του, δεν συγκρίνονται με οποιαδήποτε άλλη δραστηριότητα. Πέρα από τις αγχολυτικές του ικανότητες, καθώς η ανάγνωση μιας ιστορίας μακριά από τη δική μας καθημερινή ζωή και η βίωση διαφορετικών διαδρομών από επιλογές μέσα από τους λογοτεχνικούς ήρωες, η δράση του βιβλίου γίνεται εμφανής και στην εγκεφαλική δραστηριότητα. Ένα ανάγνωσμα είναι ικανό να διεγείρει ορισμένες αισθήσεις, όπως είναι η όσφρηση και η αφή, με τον ίδιο τρόπο που θα διεγείρονταν σε κάποιο πραγματικό ερέθισμα, εφ’ όσον αντιδρούν οι ίδιες περιοχές του εγκεφάλου.
‘«Η μεταφορά αποτελεί ένα θεμελιώδη μηχανισμό του μυαλού που μας επιτρέπει να χρησιμοποιήσουμε ό,τι ξέρουμε από τη φυσική και κοινωνική εμπειρία και να κατανοήσουμε αμέτρητα άλλα θέματα» – George Lakoff και Mark Johnson, “Metaphors we live for”.
Έτσι, ο αναγνώστης έχει την ευκαιρία να βιώσει έμμεσα μια εμπειρία, χωρίς όμως την ένταση της άμεσης εμπλοκής, αποποιούμενος την ευθύνη σε διλήμματα και αποφάσεις που θα επηρέαζαν σημαντικά την μετέπειτα πλοκή. Ταυτόχρονα, οι αποφάσεις του ήρωα βάζουν σε σκέψεις τον αναγνώστη, κάνοντάς τον να αναρωτηθεί και να μπει στη θέση του, αναλογιζόμενος τι θα έκανε ο ίδιος σε κάποια παρόμοια κατάσταση. Με αυτόν τον τρόπο, έρχεται αντιμέτωπος με τον ίδιο του τον εαυτό και είναι σε θέση να ασκήσει μια πιο «αντικειμενική» αυτοκριτική.
Με ανοιχτούς, πλέον, ορίζοντες, η σκέψη του αναγνώστη ενεργοποιείται, η φαντασία και η δημιουργικότητά του διεγείρονται και η ικανότητα συγκέντρωσής του ενισχύεται. Η ανάγνωση ενός βιβλίου κινητοποιεί το μυαλό μας και μας παροτρύνει να το εξασκούμε συνεχώς, εκθέτοντάς μας σε νέες και διαφορετικές ιδέες, εικόνες που καλούμαστε να πλάσουμε, πολλές φορές με λεπτομέρειες που χρειάζεται να υποθέσουμε, γεγονός που χαρακτηρίζει κυρίως τα λογοτεχνικά βιβλία. Σε αντίθεση με αυτά, μπορούμε να λάβουμε άπειρες λεπτομερείς πληροφορίες από βιβλία που εμπεριέχουν αξιομνημόνευτες ιστορίες του παρελθόντος, εφευρέσεις, ανακαλύψεις και επιτεύγματα του ανθρώπου, καθώς και μελέτες και έρευνες που βοηθούν σημαντικά στην πνευματική ανάπτυξη και τον εμπλουτισμό των γνώσεων, αλλά και του λεξιλογίου μας. Συναντώντας λέξεις και φράσεις που δύσκολα συναντάμε στην καθημερινότητά μας, το μυαλό μας κρατιέται σε εγρήγορση, κάτι που προστατεύει τον εγκέφαλο από την νόσο Αλτσχάιμερ. Ο νους είναι διαρκώς απασχολημένος με ασυνείδητες διεργασίες, όπως τη σύνθεση των πληροφοριών και την απομνημόνευση στοιχείων που θα του χρησιμεύσουν στην κατανόηση της τελικής πληροφορίας. «Διάβασε για να ζήσεις» υποστήριζε ο μυθιστοριογράφος Gustave Flaubert και είχε δίκιο.
Παρ’ όλα αυτά, πολλοί είναι εκείνοι που γεμίζουν ολόκληρα ράφια με βιβλία που δεν έχουν σκοπό να διαβάσουν ποτέ. Επιστήμονες καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι αυτό οφείλεται κυρίως στην ανθρώπινη ανάγκη για αναγνώριση και αυτoπροβολή. Αρκετοί αγοράζουν σπουδαίους τόμους και ολόκληρες συλλογές τις οποίες τοποθετούν στις βιβλιοθήκες ως τρόπαια, ώστε ο καθένας να μπορεί να θαυμάσει το ανεπτυγμένο πνευματικό τους επίπεδο. Ακόμα κι ένα όμορφο και περιποιημένο εξώφυλλο είναι ικανό να παροτρύνει κάποιον να το χρησιμοποιήσει ως κάτι, όχι περισσότερο από απλό διακοσμητικό. Μία εντυπωσιακή συσκευασία μπορεί να φέρει και το «χειρότερο» βιβλίο στην κορυφή των πωλήσεων, παραδέχονται οι εκδοτικές εταιρίες, αποκλειστικά γι’ αυτόν τον σκοπό.
Από την αντίθετη πλευρά, «βιβλιοφάγοι» παραδέχονται πως αγοράζουν συνεχώς βιβλία χωρίς να έχουν τελειώσει τα προηγούμενα για να ικανοποιήσουν την βιβλιο-βουλιμία τους. Μέσα από τις λέξεις, τις εικόνες, τις φράσεις, τους χαρακτήρες και τις ποικίλες ιστορίες, ηρεμούν την εσωτερική τους λαιμαργία. Επιστήμονες γράφουν σχετικά: «Προκαλεί εθισμό, γιατί αυξάνει τα επίπεδα ντοπαμίνης στο σύστημα της ανταμοιβής του εγκεφάλου και συγκεκριμένα σε μια περιοχή που ονομάζεται επικλινής πυρήνας. Το σύστημα της ανταμοιβής, όπως αποδεικνύεται τα τελευταία χρόνια, είναι αυτό που μας κάνει ευάλωτους απέναντι στις περισσότερες εθιστικές συμπεριφορές. Σε αυτό επενεργούν επίσης τα ναρκωτικά και το αλκοόλ, πυροδοτώντας έναν μηχανισμό ο οποίος προσφέρει άμεσα μεγάλη απόλαυση, αλλά μακροπρόθεσμα οδηγεί στον εθισμό». Έτσι, στοίβες από βιβλία παραμένουν σκονισμένα, ενώ δημιουργείται το εξής ερώτημα:
Ο αναγνώστης που αφήνει στη μέση ένα βιβλίο, είναι πραγματικός αναγνώστης;
