Της Σοφίας Χρηστακίδου,
Τα τελευταία χρόνια έχουμε δει να γίνεται πολλές φορές λόγος για το Δημόσιο Χρέος στα ΜΜΕ από διάφορα πρόσωπα, πολιτικούς, δημοσιογράφους, ειδήμονες και μη. Τι πραγματικά ισχύει όμως για τα χρέη των κρατών; Είναι το χρέος κάτι κακό; Υπάρχουν χώρες με μηδενικό χρέος; Στο παρόν άρθρο θα προσπαθήσουμε να δώσουμε απάντηση στα παραπάνω ερωτήματα.
Τι είναι το Δημόσιο Χρέος;
Πρώτα από όλα θα πρέπει να λάβουμε υπ’ όψη μας ότι όταν αναφερόμαστε σε χρέη κρατών, εννοούμε την χρηματοδότηση των ελλειμμάτων του δημοσίου τομέα με δανεισμό, είτε από το εσωτερικό (ιδιώτες/πολίτες, τράπεζες εσωτερικού κ.α.) είτε από το εξωτερικό (ξένοι ιδιώτες, τράπεζες ή άλλα κράτη κ.α.). Η χρηματοδότηση των δημοσίων ελλειμμάτων γίνεται και με άλλους τρόπους (π.χ. έκδοση χρήματος), οι οποίοι δεν μας αφορούν στο παρόν κείμενο, διότι δεν δημιουργούν χρέος (οι τρόποι αυτοί βέβαια χρηματοδότησης των ελλειμάτων έχουν άλλα θετικά και αρνητικά στοιχεία).
Τι είναι το έλλειμμα;
Το έλλειμμα στον προϋπολογισμό ενός κράτους προκύπτει όταν τα έξοδα (κρατικές δαπάνες για μισθούς, συντάξεις, υγεία, παιδεία κ.τ.λ.) είναι μεγαλύτερα από τα έσοδα (κυρίως οι φόροι). Ένας κρατικός προϋπολογισμός είναι, συνήθως, ελλειμματικός και είναι πολύ λίγες οι περιπτώσεις κρατών που έχουν ισοσκελισμένο ή πλεονασματικό προϋπολογισμό. Αυτό συμβαίνει διότι το κράτος οφείλει να διοχετεύει χρήματα στην αγορά προκειμένου να αυξάνεται η ζήτηση και οι πολίτες να απολαμβάνουν μεγαλύτερη ευημερία. Ο προϋπολογισμός του κράτους είναι πλεονασματικός όταν ο πληθωρισμός ξεφεύγει από τα ελεγχόμενα όρια. Όταν, δηλαδή, το χρήμα που κυκλοφορεί είναι παραπάνω από αυτό που πρέπει, τότε το κράτος κρατά κάποια αποθέματα χρήματος προκειμένου να «ρίξει» τον πληθωρισμό. Όταν ο προϋπολογισμός είναι ισοσκελισμένος, τότε ο κυριότερος στόχος είναι να επιτευχθεί σταθερότητα τόσο στην ζήτηση όσο και στον πληθωρισμό.
Η έκδοση του χρέους
Όταν μία χώρα θέλει να δανειστεί χρήματα προχωρά στην έκδοση ομολόγων. Το ομόλογο αποτελεί ένα χρεόγραφο ο κάτοχος του οποίου έχει το δικαίωμα να εισπράξει το ποσό που αναγράφεται σε αυτό κατά την ημερομηνία που αναγράφεται και με το επιτόκιο που καθορίζεται επίσης από το χρεόγραφο αυτό.
Τα ομόλογα αγοράζονται, συνήθως, από μεγάλους θεσμικούς επενδυτές (τράπεζες και άλλα επενδυτικά σχήματα), οι οποίοι προσδοκούν, τις περισσότερες φορές, να τοποθετήσουν τα χρήματά τους σε ένα «ασφαλές» μέσο. Τα ομόλογα και οι τραπεζικές καταθέσεις θεωρούνται οι πιο ασφαλείς τοποθετήσεις. Και οι δύο αυτές τοποθετήσεις αποφέρουν ένα κέρδος στον επενδυτή ανάλογα με το επιτόκιο που τις χαρακτηρίζει.
Το επιτόκιο στα ομόλογα καθορίζεται από τον βαθμό αξιοπιστίας μίας χώρας. Γενικά τα ομόλογα επισφαλών χωρών αποφεύγονται από τους επενδυτές, καθότι οι τελευταίοι θέλουν να τοποθετήσουν τα μετρητά τους σε ένα ασφαλές μέσο, όπως αναφέραμε και πριν. Προκειμένου, λοιπόν, να έχει ένας επενδυτής κίνητρο αγοράσει τα ομόλογα μίας χώρας με πιο αδύναμη οικονομία θα πρέπει να αποκομίσει στο τέλος της επένδυσης μεγαλύτερο όφελος. Αυτό επιτυγχάνεται μόνο μέσα από την αύξηση του επιτοκίου των ομολόγων.
Επομένως, η απόδοση του ομολόγου είναι ανάλογη του βαθμού επικινδυνότητάς του. Για το λόγο αυτό ακούμε, πολλές φορές, στα μέσα ενημέρωσης να λέγεται ότι η πτώση της απόδοσης των ελληνικών ομολόγων αποτελεί ένα εξαιρετικά καλό νέο, παρόλο που μας ακούγεται παράδοξο αρχικά.
Εφόσον, λοιπόν, εκδοθούν τα ομόλογα αυτά, αγοράζονται από διάφορους επενδυτές τόσο από το εσωτερικό όσο και από το εξωτερικό. Με τον τρόπο αυτό λοιπόν μπορούμε να διακρίνουμε το χρέος μίας χώρας σε εσωτερικό χρέος και εξωτερικό χρέος. Συνήθως οι ασθενείς οικονομίες αδυνατούν να αντλήσουν χρήματα από τις αγορές (ιδιώτες εσωτερικού και εξωτερικού) και δανείζονται από διάφορους διεθνείς οργανισμούς (για παράδειγμα Παγκόσμια Τράπεζα). Αυτό έχει, όμως, ως αποτέλεσμα να αυξάνεται κατά πολύ το εξωτερικό τους χρέος. Αυτού του είδους το χρέος δεν αποτελεί ιδανική επιλογή, διότι οι τόκοι για την αποπληρωμή του καταλήγουν εκτός της χώρας, ενώ αντίθετα στο εσωτερικό χρέος τα χρήματα καταλήγουν και πάλι στην ίδια τη χώρα. Στο εσωτερικό χρέος, βέβαια, οι τόκοι καταλήγουν σε μη κρατικά χέρια αλλά και πάλι μένουν σε εγχώριους φορείς, οπότε και θα καταναλωθούν στις περισσότερες περιπτώσεις εντός της χώρας.
Η διαχείριση του χρέους
Εδώ βρίσκεται η πιο σημαντική πτυχή της ανάλυσής μας. Πού διοχετεύονται τα χρήματα που έχει δανειστεί μία χώρα; Για να το διατυπώσουμε λίγο καλύτερα, το που πάνε τα χρήματα αυτά μας δείχνει και τους λόγους για τους οποίους μία χώρα προχώρησε σε έκδοση νέου χρέους.
Οι λόγοι αυτοί, λοιπόν, για τους οποίους δανείζονται χρήματα οι χώρες είναι δύο: για καταναλωτικούς σκοπούς ή για επενδυτικούς σκοπούς. Στην αρχή του άρθρου αναφέραμε ότι το κράτος δανείζεται όταν υπάρχει έλλειμμα στον κρατικό προϋπολογισμό. Έχει σημασία, λοιπόν, αν το έλλειμμα αυτό δημιουργείται για να καλυφθούν κάποιες άμεσες κρατικές ανάγκες ή για να αυξηθεί το ΑΕΠ της χώρας μακροπρόθεσμα, να γίνουν δηλαδή κάποιες επενδύσεις.
Οι καταναλωτικοί λόγοι που δημιουργούνται ελλείμματα είναι οι άμεσες πληρωμές του κράτους (μισθοί, συντάξεις κ.λπ). Στο σημείο αυτό θα πρέπει να σημειώσουμε το εξής. Το γεγονός ότι αυξάνονται οι δαπάνες αυτές όχι μόνο δεν είναι πάντα κακό, αλλά πολλές φορές αποτελεί το «φάρμακο» για να λυθούν πολλά προβλήματα που μπορεί να αντιμετωπίζει μία οικονομία. Δεν θα εξετάσουμε το συγκεκριμένο κομμάτι εδώ γιατί θα ξεφύγουμε από το σκοπό του παρόντος άρθρου, απλά θα πρέπει να αναφέρουμε ότι οι δαπάνες αυτές τονώνουν τη ζήτηση όποτε αυτό είναι απαραίτητο. Το πρόβλημα είναι ότι πολλές φορές οι δαπάνες αυτές διογκώνονται υπερβολικά χωρίς να υπάρχει λόγος με σκοπό να συσσωρεύεται χρέος στην οικονομία χωρίς κανένα όφελος.
Ο δεύτερος λόγος που δανείζονται τα κράτη είναι για να πραγματοποιήσουν διάφορες επενδύσεις, οι οποίες είναι απαραίτητες για αύξηση των ρυθμών ανάπτυξης. Οι ρυθμοί ανάπτυξης μας δείχνουν ουσιαστικά το ποσοστό αύξησης του ΑΕΠ σε σχέση με τα προηγούμενα έτη. Πρόκειται για ένα από τα σημαντικότερα μεγέθη μίας οικονομίας. Οι ρυθμοί ανάπτυξης δεν μας δείχνουν μόνο το πόσο θα βελτιωθεί το βιοτικό μας επίπεδο αλλά και το κατά πόσο θα είμαστε σε θέση να ανταπεξέλθουμε στις ανάγκες που θα προκύψουν. Αν οι ρυθμοί αυτοί μειωθούν δραματικά, τότε θα μειωθεί και το βιοτικό μας επίπεδο. Αν ένα κράτος δεν δανειστεί δεν θα είναι σε θέση να δημιουργήσει δρόμους, σχολεία, νοσοκομεία κ.λπ.
Επίσης, όταν το χρέος διακρατάται από ντόπιους μπορεί να τους αποφέρει πλούτο. Κάποιος που έχει στα χέρια του ένα ομόλογο έχει στην ουσία ένα μέσο αποταμίευσης το οποίο μόλις λήξει θα του αποφέρει τόκο. Επομένως, το χρέος δημιουργεί πλούτο στους πολίτες μίας χώρας, μπορεί να αυξήσει την αποταμίευση για αυτούς που το διακρατούν και αυξάνει επίσης τις επενδύσεις.
Συμπεράσματα
Το χρέος για μία χώρα αποτελεί ένα πολύ σημαντικό εργαλείο, μέσα από το οποίο η κυβέρνηση μπορεί να αυξήσει την ευημερία και τον πλούτο των πολιτών της. Η χρήση αυτού του εργαλείου, όμως, πρέπει να γίνεται σωστά γιατί σε αντίθετη περίπτωση μπορεί να υπάρξουν πολύ αρνητικές επιπτώσεις για μία οικονομία.
Το πολύ χαμηλό χρέος μπορεί να οδηγήσει σε μειωμένους ρυθμούς ανάπτυξης και σε μείωση του βιοτικού επιπέδου. Το πολύ υψηλό χρέος, από την άλλη, μπορεί να «αποστραγγίσει» τον κρατικό προϋπολογισμό με τις αποπληρωμές των τόκων και σε ακόμη χειρότερες περιπτώσεις μία χώρα μπορεί να οδηγηθεί σε χρεοκοπία.
Όλες οι χώρες του κόσμου, κατά συνέπεια, διακρατούν χρέος (ακόμη και οι πλουσιότερες) για τους παραπάνω λόγους. Αυτό που χωρίζει τις ευημερούσες χώρες από τις μη ευημερούσες είναι η σωστή διαχείριση του Δημόσιου Χρέους και όχι η εξάλειψή του.
