Της Αλεξάνδρας Σελίμη,
Στην ερώτηση «ποιος είναι ο σημαντικότερος συνθέτης στην ιστορία της ανθρωπότητας», ο συνομιλητής μας θα απαντούσε αδιαμφισβήτητα με το όνομα του συνθέτη, την επέτειο του οποίου γιορτάζουμε φέτος. Φυσικά αναφερόμαστε στον Λούντβιχ βαν Μπετόβεν και τα 250 χρόνια από τη γέννησή του. Το 2020 όλος ο μουσικός κόσμος διοργάνωσε συναυλίες, εκδηλώσεις και αφιερώματα για να τιμήσει τον περίφημο αυτό μουσικό θρύλο. Η πανδημία του κορωνοϊού, ωστόσο, δεν επέτρεψε πολλές από αυτές τις εκδηλώσεις να πραγματοποιηθούν, με αποτέλεσμα άλλες να ακυρώνονται και άλλες να μεταφέρονται για το επόμενο έτος. Ας μάθουμε όμως λίγα για τη ζωή του ξακουστού συνθέτη…
Ο Μπετόβεν γεννιέται στη Βόννη της σημερινής Γερμανίας το 1770. Στα 21 του μετακομίζει στη Βιέννη για να μαθητεύσει δίπλα στον Γιόζεφ Χάυντν. Από το 1795 ο Μπετόβεν αρχίζει να αντιμετωπίζει προβλήματα με την ακοή του και έως το 1819 είναι πλέον τελείως κουφός. Στην περίφημη Διαθήκη του Χάιλιγκενσταντ εκμυστηρεύεται στους αδερφούς του την πάθησή του, αλλά και το πάθος του να εκπληρώσει το μουσικό του πεπρωμένο. Και ας κρατήσουμε τη λέξη «πεπρωμένο» στην άκρη, καθώς είναι σημαδιακή. Το έργο του Μπετόβεν είναι ακρογωνιαίος λίθος στη μουσική σύνθεση. Έχει γράψει πέντε κοντσέρτα για πιάνο, ένα για βιολί, μία όπερα, κουαρτέτα εγχόρδων, μουσική δωματίου, έργα για πιάνο –πώς θα μπορούσαμε να ξεχάσουμε τις περίφημες σονάτες- και φυσικά, τις Εννιά Συμφωνίες. Στο σημερινό αφιέρωμα θα εστιάσουμε σε αυτό το τερατώδους σημασίας μέρος του έργου του.
Το 1800 πραγματοποιείται η πρεμιέρα της Πρώτης Συμφωνίας. Επηρεασμένη από τον Χάυντν και τον Μότσαρτ, η συμφωνία είναι ένα συντηρητικό έργο για τα δεδομένα του Μπετόβεν. Αξίζει να προσέξουμε τη διάσημη αργή εισαγωγή στο πρώτο μέρος, αλλά και το γεγονός πως πρόκειται για την πρώτη συμφωνία στο τρίτο μέρος της οποίας, έχουμε τη ρυθμική αγωγή ενός scherzo. Στην παρτιτούρα αναγράφεται ως minuetto, κάτι σύνηθες για την εποχή, στην πραγματικότητα όμως πρόκειται για scherzo. Δύο χρόνια αργότερα ολοκληρώνεται και η Δεύτερη Συμφωνία. Η συμφωνία αυτή ακολουθεί επίσης σε μεγάλο βαθμό το κλασικό ύφος. Αξίζει να προσέξουμε τον δεύτερο μέρος της συμφωνίας, που χαρακτηρίζεται από νοσταλγικές στιγμές και εσωστρέφεια.
Στην τρίτη του συμφωνία, γνωστή ως «Ηρωική», ο Μπετόβεν αφήνει οριστικά τον κλασικό κόσμο. Η Ηρωική Συμφωνία είναι μεγαλύτερη τόσο σε διάρκεια όσο και στον όγκο της ορχήστρας και χαρακτηρίζεται από έντονη εκφραστική δύναμη και δραματική υφή. Αρχικά, ήταν αφιερωμένη στον Ναπολέοντα και είχε τον τίτλο «Βοναπάρτης», όταν όμως ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας, ο Μπετόβεν έσκισε το όνομά του από τη παρτιτούρα και τότε πήρε τον τίτλο «Ηρωική». Η ιδέα της συμφωνίας είναι η νίκη μέσα από τον αγώνα, ιδανικό του ρομαντισμού, αλλά και του Μπετόβεν, του έργου του και της ζωής του. Ήδη, στο θέμα του πρώτου μέρους βλέπουμε τη δραματική ένταση. Για δεύτερο μέρος έχουμε ένα πένθιμο εμβατήριο αποτελούμενο από στιγμές θρήνου, αλλά και φωτός. Στο τέταρτο μέρος, ένα θέμα χιουμοριστικού χαρακτήρα παραλλάσσεται και ολοκληρώνεται το έργο με μια εντυπωσιακή κοντά. Βέβαια, θα μπορούσαμε να πούμε πολλά περισσότερα για τη συμφωνία αυτή, καθώς όχι μόνο συμβολίζει το πέρασμα στον ρομαντισμό, αλλά και μία νέα περίοδο στο έργο του Μπετόβεν.
Η Τέταρτη Συμφωνία είναι μία ελαφριά συμφωνία που δεσπόζει σαν «μία λιγνή Ελληνίδα κόρη ανάμεσα σε δύο Σκανδιναβούς γίγαντες», όπως είχε πει ο Σούμαν αναφερόμενος στην Τρίτη και την Πέμπτη συμφωνία. Αξίζει να προσέξουμε την σκοτεινή εισαγωγή στο πρώτο μέρος. Προχωρώντας στην Πέμπτη Συμφωνία ή αλλιώς τη Συμφωνία του Πεπρωμένου ακούμε τις οκτώ πιο διάσημες νότες στην ιστορία της μουσικής. Το πασίγνωστο μοτίβο εισάγει δραματικά το πρώτο μέρος «σαν το πεπρωμένο που χτυπά την πόρτα» όπως έλεγε και ο ίδιος ο Μπετόβεν. Από αυτές τις οκτώ νότες θα μπορούσαμε να πούμε πως γεννιέται όλη η συμφωνία, καθώς η συνοχή των μερών του έργου είναι αξιοσημείωτη. Η συμφωνία συμβολίζει την πορεία από το σκότος στο φως και πράγματι, βρίσκουμε θέματα στο έργο, τα οποία μέσα από επεξεργασία φτάνουν το φως και πλημμυρίζουν το έργο με λαμπερές στιγμές. Ο Μπετόβεν δίνοντας όλο και περισσότερη σημασία στα φινάλε του θα κλείσει με μία θριαμβική και γρήγορη κοντά.
Από την απόλυτη μουσική θα περάσουμε σε μία συμφωνία προγραμματικού χαρακτήρα: την Έκτη ή Ποιμενική Συμφωνία, μία συμφωνία που ακολουθεί έναν περίπατο στην εξοχή. Αποτελείται από πέντε μέρη και εκφράζει συναισθήματα περισσότερο από σκηνές. Το πρώτο μέρος διακρίνεται από απλότητα και αμεσότητα. Στο δεύτερο ακούμε ένα τρεχούμενο ρυάκι και ήχους πουλιών. Στο τρίτο, θέματα αγροτικού χαρακτήρα συνοδεύουν μία σύναξη χορικών, η οποία θα διακοπεί από την καταιγίδα που έρχεται στο τέταρτο μέρος. Στο πέμπτο θα ακούσουμε την ευγνωμοσύνη μέσα από το τραγούδι του βοσκού. Από τα πιο διάσημα έργα του, η Έβδομη Συμφωνία γράφεται το 1811-12. Το δεύτερο μέρος της έκανε μεγάλη επιτυχία στην πρεμιέρα του έργου και ζητήθηκε να ξαναπαιχτεί για encore. Η φήμη του συνέχισε μέσα στους αιώνες και εξελίχθηκε σε ένα από τα πιο αγαπημένα μέρη της συμφωνικής μουσικής. Παράλληλα με την Έβδομη γραφόταν και η Όγδοη Συμφωνία, μία κωμική συμφωνία γεμάτη μουσικά αστεία. Παιχνίδια τονικοτήτων, δυναμικών και ηχοχρωμάτων χαρακτηρίζουν το έργο.
Μετά από μία δεκαετία, μεταξύ 1822 και 1824, ο Μπετόβεν θα γράψει ίσως την πιο γνωστή και σπουδαιότερή του συμφωνία. Η Ένατη Συμφωνία ή αλλιώς Χορική Συμφωνία, δηλαδή συμφωνία που αφορά ορχήστρα, χορωδούς και σολίστες, είναι η πρώτη συμφωνία κατά την οποία χρησιμοποιείται φωνή. Και φυσικά αναφερόμαστε στο τέταρτο μέρος με την περίφημη Ωδή στη Χαρά του Σίλερ. Στο μέρος αυτό φανερώνεται η κεντρική ιδέα του έργου, πως η ανθρωπότητα μπορεί να φτάσει νέα ύψη και ιδανικά με τη χαρά και την αδερφοσύνη. Ο Βάγκνερ αναφερόμενος στο έργο είχε πει πως όταν η μουσική έχει φτάσει το ύψιστο, τότε έρχεται ο λόγος. Και πράγματι, ο Μπετόβεν σε αυτή τη συμφωνία φτάνει τα όρια του. Έχει εξαντλήσει τις δυνατότητες της μουσικής και πλέον προστίθεται και ο λόγος. Η σημασία της συμφωνίας αυτής έφτασε ακόμη και υπερφυσικές διαστάσεις με την «Κατάρα της Ένατης» σύμφωνα με την οποία, όποιος συνθέτης ολοκληρώνει τις εννιά του συμφωνίες, θα οδηγηθεί στο θάνατο πριν προλάβει να ολοκληρώσει την δέκατη. Ό,τι και να ειπωθεί δε μπορεί καν να πλησιάσει το μεγαλείο αυτής της συμφωνίας. Απλά ακούστε τη!
Ο Μπετόβεν θα ζήσει τα τελευταία χρόνια της ζωής του κοινωνικά απομονωμένος και άρρωστος, και φυσικά, έχοντας χάσει πλήρως την ακοή του. Μουσική βέβαια έγραφε μέχρι το τέλος του καταφέρνοντας το ακατόρθωτο, κάτι σχεδόν υπεράνθρωπο: έγινε ένας κουφός συνθέτης. Οι Εννιά Συμφωνίες του Μπετόβεν φέρουν πολλαπλές καινοτομίες στο ύφος και τη τεχνοτροπία, οι οποίες σηματοδοτούν την αυγή του ρομαντισμού, όταν στη μουσική εκφράζονται όλα τα συναισθήματα, ακόμη και αν αυτά είναι σκοτεινά. Αυτό ακριβώς έκανε ο Μπετόβεν μετενσαρκώνοντας τα πάθη του σε μουσική και έργα τέχνης άξια θαυμασμού και δέους. Αγωνιζόμενος το σκότος της ζωής του κατάφερε να βρει το φως και να θριαμβεύσει μέσα από το μουσικό του πεπρωμένο.
Για μεγαλύτερη εμβάθυνση στις Εννιά Συμφωνίες προτείνουμε να δείτε τους γρήγορους οδηγούς στο κανάλι του Youtube “Inside the Score”.
