75 χρόνια ΟΗΕ: Η διαδρομή προς έναν καλύτερο κόσμο (?)

19 Σεπτεμβρίου, 2020

Της Μαρίας Κρουσταλλίδη,

26 Ιουνίου 1945: 75 χρόνια (και κάποιες ημέρες) πριν, 51 κράτη υπογράφουν το Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών και, μαζί με αυτό, ένα καλύτερο αύριο, προσπαθώντας να ξεφύγουν από τις απώλειες -μεταφορικές και κυριολεκτικές- των δύο Παγκοσμίων Πολέμων, που στιγμάτισαν το πρώτο μισό του 20^ου αιώνα. Το 2020, με μία χρονική απόσταση σχεδόν ενός αιώνα από εκείνη την ιστορική στιγμή, πόσα από τα αρχικά οράματα έχουν εκπληρωθεί και ποια είναι η θέση του Οργανισμού στο σύγχρονο κόσμο, ο οποίος, εν τω μεταξύ, δεν έπαψε ποτέ να πλήττεται από καταστροφές, ανισότητα και πολέμους;

Η ανατομία του Οργανισμού

Η κατανόηση των δραστηριοτήτων του Οργανισμού απαιτεί πρώτα μια σύντομη περιγραφή της σύστασής του. Ο ΟΗΕ αποτελείται από πέντε κύρια όργανα: τη Γενική Συνέλευση (General Assembly), το Συμβούλιο Ασφαλείας (Security Council), την Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή (ECOSOC), τη Γραμματεία (Secretariat) και το Διεθνές Δικαστήριο της Δικαιοσύνης (International Court of Justice). Το Συμβούλιο Κηδεμονίας (Trusteeship Council), επιφορτισμένο με την επίβλεψη και τη συνδρομή στη μαζική ανεξαρτητοποίηση κρατών, κατά την περίοδο της αποαποικιοποίησης, τέθηκε εκτός λειτουργίας το 1994, οπότε και το τελευταίο κράτος του πλανήτη, το Παλάου, απέκτησε την ανεξαρτησία του.

Η Γενική Συνέλευση αποτελεί την ολομέλεια του Οργάνου, συνεδριάζοντας ετησίως στην έδρα της, στη Νέα Υόρκη, από το Σεπτέμβριο έως και το Δεκέμβριο, καθώς και όποτε άλλοτε κριθεί αναγκαίο. Τα σημαντικότερα από τα καθήκοντά της είναι η έκδοση ψηφισμάτων, τα οποία, βέβαια, έχουν χαρακτήρα συμβουλευτικό και δεν είναι νομικά δεσμευτικά, η κατάρτιση προτάσεων προς το Συμβούλιο Ασφαλείας, η ψήφιση του ετήσιου προϋπολογισμού του Οργανισμού, καθώς και η εκλογή των δέκα μη μόνιμων μελών του ΣΑ, του Γενικού Γραμματέα και των 15 Δικαστών του Δικαστηρίου. Κάθε κράτος διαθέτει από μία ψήφο, ενώ για ψηφίσματα που έχουν να κάνουν με την ειρήνη και την ασφάλεια απαιτείται η ενισχυμένη πλειοψηφία των 2/3. Το Βατικανό και η Παλαιστίνη, ως μη απόλυτα κυρίαρχα κράτη, όπως επίσης και η Ευρωπαϊκή Ένωση και το Κυρίαρχο Στρατιωτικό Τάγμα της Μάλτας συμμετέχουν στη Συνέλευση, χωρίς δικαίωμα ψήφου, υπό το καθεστώς του παρατηρητή (Observer Status).

Το Συμβούλιο Ασφαλείας, ίσως το πιο γνωστό στη διεθνή πολιτική όργανο του ΟΗΕ, ασχολείται κυρίως με θέματα ασφάλειας και άμυνας. Αποτελείται από πέντε μόνιμα μέλη με δικαίωμα αρνησικυρίας (veto), τις ΗΠΑ, τη Ρωσική Ομοσπονδία, τη Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας, τη Γαλλία και το Ηνωμένο Βασίλειο, αντιπροσωπεύοντας τις μεγάλες δυνάμεις της εποχής, κατά την οποία συστάθηκε. Εκτός από αυτά, υπάρχουν και δέκα μη μόνιμα μέλη, τα οποία εκλέγονται από τη Γενική Συνέλευση, με κριτήριο τη γεωγραφική τους θέση, έτσι, ώστε, ανά πάσα στιγμή, το Συμβούλιο Ασφαλείας να αποτελείται από «φωνές», οι οποίες εκπροσωπούν όλα τα περιφερειακά συστήματα και, ως εκ τούτου, όλες τις επιμέρους πολιτικές κουλτούρες, αλλά και συμφέροντα. Από την 1 Ιανουαρίου 2019, έως και τις 31 Δεκεμβρίου 2020, μη μόνιμα μέλη του Οργάνου είναι η Νότια Αφρική, η Ινδονησία, η Δομινικανή Δημοκρατία και η Γερμανία, ενώ, παράλληλα, με θητεία από την 1 Ιανουαρίου 2020 έως και τις 31 Δεκεμβρίου του 2021, τη σύνθεση του Συμβουλίου συμπληρώνουν ο Νίγηρας, η Τυνησία, το Βιετνάμ, ο Άγιος Βικέντιος και Γρεναδίνες και η Εσθονία. Οι αποφάσεις του συμβουλίου είναι νομικά δεσμευτικές, σύμφωνα με το Χάρτη, ωστόσο απαιτείται ομοφωνία των μόνιμων μελών, σε συνδυασμό με τουλάχιστον 4 καταφατικές ψήφους από τα μη μόνιμα μέλη (δηλαδή σύνολο εννέα θετικών ψήφων), ώστε να επιτευχθεί η ψήφιση της εν λόγω Απόφασης (Resolution). Όπως καθίσταται προφανές, το δικαίωμα veto των πέντε μεγάλων δυνάμεων είναι ένα πανίσχυρο διπλωματικό και πολιτικό όπλο, το οποίο μπορεί να παραλύσει -όπως και πολύ συχνά έχει συμβεί- τη δράση του Συμβουλίου Ασφαλείας.

«Χτίζοντας» την ειρήνη

Μία από τις πιο πολυσυζητημένες δραστηριότητες του ΟΗΕ είναι οι ειρηνευτικές αποστολές. Αυτές διενεργούνται από τις δυνάμεις του Οργανισμού, τα μέλη των οποίων ονομάζονται «κυανόκρανοι», λόγω του χαρακτηριστικού εξοπλισμού τους. Οι δυνάμεις δεν είναι, στην πραγματικότητα, μόνιμο κομμάτι του ΟΗΕ, αλλά υπό την εποπτεία και διοίκηση του Οργανισμού, όποτε χρειαστεί η συμβολή τους. Παραχωρούνται εθελοντικά από τα κράτη-μέλη, ενώ, τη δεδομένη στιγμή, αριθμούν περισσότερους από 97.000 στρατιώτες, από περισσότερα από 120 μέλη. Το κόστος των αποστολών επωμίζονται όλα τα μέλη, με βάση έναν ειδικά διαμορφωμένο αλγόριθμο, που υπολογίζει τις εισφορές των κρατών με δίκαιο τρόπο.

Οι τρεις βασικές αρχές των ειρηνευτικών αποστολών είναι συναίνεση των μερών για επέμβαση του Οργανισμού στην εμπόλεμη ζώνη, η αμεροληψία των δυνάμεων, καθ’ όλη τη διάρκεια της δραστηριοποίησής τους στην περιοχή και η χρήση βίας μόνο σε περιπτώσεις όπου αυτό κρίνεται απαραίτητο για την αυτοάμυνα των μονάδων και για την προστασία των αμάχων πληθυσμών. Οι περισσότερο επεμβατικές από τις αποστολές οφείλουν να έχουν λάβει ρητή εντολή από το Συμβούλιο Ασφαλείας για την εμπλοκή τους, ενώ το ίδιο το ΣΑ, δύναται να παρακάμψει τη συναίνεση των μερών, εάν μια κατάσταση κριθεί ως απειλή για τη διεθνή ασφάλεια και την ευρύτερη σταθερότητα.

Στην πραγματικότητα, ο όρος «ειρηνευτική αποστολή» περικλείει μία αρκετά μεγάλη ποικιλία δραστηριοτήτων, στις οποίες επιδίδεται ο ΟΗΕ. Οι γνωστότερες και συχνότερες είναι, τω όντι, οι επιχειρήσεις «peacekeeping», οι οποίες αποσκοπούν κυρίως στη διατήρηση της κατάπαυσης του πυρός, έπειτα ή κατά τη διάρκεια συμφωνίας ειρήνης μεταξύ των εμπολέμων. Βέβαια, πολύ συχνά, ο τερματισμός των εχθροπραξιών δεν συντελείται τόσο εύκολα και οι δυνάμεις του ΟΗΕ αποκτούν ενεργότερο ρόλο, προστατεύοντας τους αμάχους από τα πυρά και επικουρώντας στην ταχύτερη επαναφορά της τάξης. Οι άλλες δραστηριότητες του Οργανισμού, με σειρά από την ηπιότερη προς την πιο επεμβατική, είναι η αποτροπή σύγκρουσης (conflict prevention), που συνίσταται σε διπλωματικές ενέργειες και μέτρα για την αποφυγή της εμπόλεμης κατάστασης, οι επιχειρήσεις peacemaking, κατά τη διάρκεια μιας σύγκρουσης, που περιλαμβάνουν κυρίως μεσολάβηση για τον τερματισμό της σύγκρουσης, και την ειρηνική επίλυση. Στη συνέχεια, οι peacebuilding επιχειρήσεις είναι οι περισσότερο χρονοβόρες και σύνθετες, καθώς αποκοπούν στην ανοικοδόμηση, με κυριολεκτικούς, αλλά και μεταφορικούς όρους, της περιοχής που επλήγη, όπως και την εποπτεία της επαναλειτουργίας δημοκρατικών θεσμών και της επικράτησης της τάξης και της νομιμότητας. Τέλος, οι peace enforcement επιχειρήσεις αποτελούν τον σκληρό πυρήνα της ειρηνευτικής δραστηριότητας, επιβάλλοντας την ειρήνη, με ειρηνικά μέσα -ή μη.

Βελτίωση ή αυταπάτη;

Ιδιαίτερα συχνά ανακύπτει στους κόλπους της διεθνούς κοινότητας η συζήτηση του κατά πόσο είναι αποτελεσματική η δράση του Οργανισμού γενικότερα, αλλά, ιδιαίτερα όσον αφορά στο στρατιωτικό του σκέλος.

Κατά κοινή παραδοχή, Οργανισμοί υπό την αιγίδα του ΟΗΕ, όπως ο Όμιλος της Παγκόσμιας Τράπεζας, η UNICEF ή η UNESCO, έχουν προσφέρει πολύτιμη βοήθεια στη διεθνή κοινότητα, εν γένει, αλλά και σε πληθυσμούς αναπτυσσόμενων κρατών, που, παρόλο που ακόμα, σε μεγάλο βαθμό, διαβιούν υπό άθλιες συνθήκες και βιώνουν ανείπωτες κακουχίες, δεν στέκονται μόνοι απέναντι στις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν.

Η ειρηνευτική δραστηριότητα, εντούτοις, είναι μια τελείως διαφορετική συζήτηση. Η ατέρμονη γραφειοκρατία, η ίδια η δομή του Οργανισμού, επιρρεπής στη χειριστική συμπεριφορά των ισχυρών, αλλά και οι περιορισμένες δυνατότητες των ίδιων των δυνάμεων, που μπορεί να χρειαστούν μέχρι και 6 μήνες, ώστε να φτάσουν στο σημείο της σύγκρουσης, είναι μόνο μερικοί από τους εκπεφρασμένους προβληματισμούς γύρω από τις ειρηνευτικές αποστολές.

Εν ολίγοις, κανείς δε διατείνεται ότι ο ΟΗΕ είναι μια καλοκουρδισμένη μηχανή, που ανταποκρίνεται τέλεια σε κάθε πρόκληση που συναντά. Ωστόσο, κανείς δεν μπορεί και να επαναπαύεται με τα λίγα, σε σύγκριση με το μέγεθος των αναγκών που υπάρχουν, που έχει, μέχρι στιγμής, προσφέρει. Μένει, λοιπόν, να κατανοήσουμε το πολύπλοκο αυτό οικοδόμημα, που δεν είναι άλλο από την αντανάκλαση του κόσμου που το δημιούργησε, και να εργαστούμε σκληρά προς τη βελτίωσή του. Άλλωστε, ο θρυλικός Γενικός Γραμματέας, Dag Hammarskjöld, είχε πει: «Ο ΟΗΕ δεν φτιάχτηκε για να οδηγήσει τον άνθρωπο στον παράδεισο, αλλά για να σώσει την ανθρωπότητα από την κόλαση».