Του Χρήστου Αμανατίδη,
To 1881 ήταν έτος-ορόσημο για τη Ρωσική Αυτοκρατορία: Ήταν η χρονιά κατά την οποία δολοφονήθηκε ο τσάρος Αλέξανδρος Β΄ ο Ελευθερωτής, ο άνθρωπος που δημιούργησε τα ζίμστβο (συμβούλια τοπικής αυτοδιοίκησης), έδωσε μια αντικειμενική χροιά στη ρωσική δικαιοσύνη, περιόρισε τη λογοκρισία στα ρωσικά πανεπιστήμια και απελευθέρωσε τους δουλοπάροικους (βλέπε εδώ για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το έργο και το θάνατο του τσάρου Αλεξάνδρου Β΄).
Προς τα τέλη της βασιλείας του, όμως και ο ίδιος προσπάθησε να ανακόψει την φιλελεύθερη πορεία που πήραν τα πράγματα. Ωστόσο, η πλήρης παύση του φιλελευθερισμού στάθηκε αδύνατη και μια σταδιακή πορεία προς τη μεταρρύθμιση παρέμενε μια υπολογίσιμη εναλλακτική για όσο ο Ελευθερωτής θα παρέμενε στο θρόνο. Δυστυχώς, τον πρόλαβε η δολοφονία του.
Ο γιος του, Αλέξανδρος Γ΄ και ο εγγονός του, Νικόλαος Β΄ δεν μπορούσαν ή δεν ήθελαν να διακρίνουν μια τέτοια εναλλακτική. Ο Αλέξανδρος στήριξε την εκ νέου ισχυροποίηση της απολυταρχίας και τον έλεγχο των ευγενών στις λαϊκές μάζες, πολιτική που συνέχισε ο γιος του αλλά με μικρότερη επιτυχία, κάτι που τελικά οδήγησε στην πτώση της μοναρχίας στη Ρωσία.
Ο Αλέξανδρος Γ΄ γεννήθηκε το 1845, ως ο δευτερότοκος γιος του Αλεξάνδρου Β΄ και ήταν γνωστός για τη σωματική του δύναμη, τη σταθερότητα του χαρακτήρα του, την αποφασιστικότητα και τη φιλοπατρία του. Παρόλο που δεν είχε εκτενή μόρφωση, διέθετε σημαντική εμπειρία στα διοικητικά και στρατιωτικά ζητήματα της Ρωσίας, ιδίως μετά την αναγνώρισή του ως τσάρεβιτς (ο Αλέξανδρος έγινε διάδοχος του θρόνου μετά τον αιφνίδιο θάνατο του πρωτότοκου αδελφού του, Νικολάου από μηνιγγίτιδα το 1865).
Η δολοφονία του πατέρα του τον έκανε να σκεφτεί ότι η Ρωσία δεν είχε τίποτα κοινό με τις δυτικές ιδέες και δήλωσε αποφασισμένος να καταπνίξει την επανάσταση και να διατηρήσει την απολυταρχία. Ο νέος τσάρος διέψευσε έτσι τους υποστηρικτές των φιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων, που διακήρυτταν ότι η πορεία προς στη φιλελευθεροποίηση ήταν ο μόνος τρόπος να κρατηθεί η μορφωμένη τάξη μακριά από τους τρομοκράτες.
Ο Αλέξανδρος και το περιβάλλον του ερμήνευαν την αδιαλλαξία ως δύναμη χαρακτήρα. Με αυτό το σκεπτικό περιόρισαν την εξουσία των τοπικών συνελεύσεων και υπέταξαν τα χωριά σε πλούσιους ευγενείς επιλεγμένους από το κράτος. Παράλληλα, ενίσχυσαν τη δράση της αστυνομίας, ενώ ο γιγαντόσωμος τσάρος (ο Αλέξανδρος ήταν 1,9 μέτρα ψηλός) ήταν η επιτομή της πολιτικής του εκρωσισμού (επιβολή της ρωσικής θρησκείας και κουλτούρας σε όλους τους αλλόθρησκους και αλλοεθνείς πληθυσμούς).
Οι πληθυσμοί που χτυπήθηκαν πιο σκληρά από την εν λόγω πολιτική ήταν οι Πολωνοί, οι Φινλανδοί, που έχασαν το Σύνταγμα που ο Αλέξανδρος Β΄ τους είχε παραχωρήσει και οι Εβραίοι, που έγιναν στόχος πογκρόμ, υπό την κρατική ανοχή ως και ενθάρρυνση.
Αυτή επίσης η αδιαλλαξία ήταν που κόστισε στη Ρωσία το προπύργιό της στα Βαλκάνια (Βουλγαρία) το 1886-1887, όταν ο Αλέξανδρος Γ΄ εξώθησε τον ανιψιό του και ηγεμόνα της Βουλγαρίας, Αλέξανδρο του Μπάτενμπεργκ σε παραίτηση. Τον είχε κατηγορήσει για άσκηση αυτόνομης πολιτικής και παρέκκλιση από την αντίστοιχη ρωσική (αντικατέστησε Ρώσους με Βούλγαρους αξιωματούχους προκειμένου να καθησυχάσει το λαϊκό αίσθημα).
Πέραν της επιβολής ηρεμίας και σταθερότητας, βασική επιδίωξη του Αλεξάνδρου στις εσωτερικές υποθέσεις ήταν η εγκατάσταση σύγχρονης βιομηχανίας και μέσων επικοινωνίας. Αυτές όμως οι προσπάθειες σε συνδυασμό με υπέρμετρη εμπορική εξωστρέφεια (πώληση στο εξωτερικό του μεγαλύτερου μέρους της παραγωγής σίτου), πρωτόγονα αγροτικά εργαλεία και κακές σοδειές προκάλεσαν ανισορροπία στο εσωτερικό και οδήγησαν στον Μεγάλο Λιμό του 1891-1892 (περίπου 375.000 με 500.000 άνθρωποι πέθαναν από πείνα, τύφο ή χολέρα).
Στο εξωτερικό, ο Αλέξανδρος άσκησε ακραία επεκτατική πολιτική στην κεντρική Ασία. Στο διάστημα 1883-1884, οι ρωσικές στρατιές βρίσκονταν απειλητικά κοντά στα βόρεια σύνορα του Αφγανιστάν και προκάλεσαν την ανησυχία των Βρετανών που φοβούμενοι ρωσική επίθεση στην Ινδία, κόντεψαν να κηρύξουν πόλεμο στη Ρωσία. Τελικά, το ζήτημα διευθετήθηκε μέσω της διπλωματίας στις αρχές του 1885.
Στις ευρωπαϊκές υποθέσεις, φοβούμενος την διαρκή αύξηση της γερμανικής ισχύος, ο Αλέξανδρος οργάνωσε προσεκτικά μια διμερή στρατιωτική συμμαχία με τη Γαλλία, η οποία υπεγράφη το 1892 και επικυρώθηκε το 1894. Σκοπός της συμμαχίας ήταν η αμοιβαία υπεράσπιση σε περίπτωση γερμανικής επίθεσης. Αυτή η συμμαχία δε θα παρείχε μόνο ένα αντίβαρο στη γερμανική επιθετικότητα, αλλά έδινε και μια εξαιρετική ευκαιρία πρόσβασης σε γαλλικά κεφάλαια μέσω δανείων και επενδύσεων. Η ίδια χρονιά σήμαινε και το τέλος της ζωής του από νεφρική ανεπάρκεια, σε ηλικία μόλις 49 ετών.
Ο Αλέξανδρος Γ΄ εξετάζεται από πολλούς ιστορικούς ως ο αντιμεταρρυθμιστής τσάρος που διαχώρισε οριστικά την αριστοκρατία από τους μορφωμένους και τους φιλελεύθερους. Όμως δεν πρέπει να εξετάζουμε την βασιλεία του μόνο ως προς τα μελανά της στοιχεία: Την περίοδο του θανάτου του, η αντιπολίτευση ήταν αδύναμη και διχασμένη, ενώ οι γαλλικές επενδύσεις που ξεκίνησαν να συρρέουν στη Ρωσία συνδυάστηκαν με τη δράση ικανών Υπουργών Οικονομικών και συντέλεσαν στην αποκατάσταση της οικονομίας και την επιτάχυνση της εκβιομηχάνισης.
Τέλος, η Ρωσία παρά τις προστριβές της με τη Γερμανία και τη Μεγάλη Βρετανία κατάφερε να αποφύγει τον γενικευμένο πόλεμο (ένα προσωνύμιο του Αλεξάνδρου Γ΄ είναι ο Ειρηνοποιός). Το τεστ που ο επόμενος τσάρος θα έπρεπε να περάσει, θα αφορούσε την αντίδρασή του στις κοινωνικές αλλαγές, που θα έρχονταν ως επακόλουθο της οικονομικής ανάπτυξης.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- E.M. Burns, Ευρωπαϊκή ιστορία Ο δυτικός πολιτισμός: Νεώτεροι χρόνοι, σελίδες 773-776, 778-782, 818-820 και 852
- Riasanovsky, A history of Russia, σελίδες 433-439, 441-447, 451-453
- David Warnes, Chronic of the Russian Tsars, σελίδες 188-212
- Ζαχαρίας Τσιρπανλής, Η Ευρώπη και ο κόσμος 1814-1914, σελίδα 346-351
- Θα ήθελα να αποδώσω ιδιαίτερες ευχαριστίες στον καθηγητή Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας, Λαογραφίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Αθανάσιο Σφήκα, για τις πληροφορίες που άντλησα από τις διαλέξεις που έδωσε στις 9 και 16 Οκτωβρίου του 2019 με θέμα την πτώση του τσαρικού καθεστώτος και την άνοδο των Μπολσεβίκων στο πλαίσιο του μαθήματος-ειδίκευσης στον 20ο αιώνα της Ευρωπαϊκής Ιστορίας.
- Θα ήθελα να αποδώσω ιδιαίτερες ευχαριστίες στον καθηγητή Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας, Λαογραφίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Ιωάννη Μουρέλο, για τις πληροφορίες που άντλησα από τις διαλέξεις που έδωσε στις 24 Φεβρουαρίου, τις 30 Μαρτίου και τις 14 Απριλίου του 2020 με θέμα τα κύρια σημεία πολιτικής του Αλεξάνδρου Γ΄ στο πλαίσιο του μαθήματος ειδίκευσης στον 19ο αιώνα της Ευρωπαϊκής Ιστορίας.
