Της Χριστίνας Σονούντα,
Οι ψυχαναλυτές θεωρούν ότι ο ελεύθερος συνειρμός συχνά διανοίγει λεωφόρους προς τα ασυνείδητα προβλήματα του ασθενή. Όπως επισημαίνεται ο ελεύθερος συνειρμός είναι πολύτιμος, για τον πρόσθετο λόγο ότι αποτελεί «πληροφορία που μπορείς εύκολα να τη μοιραστείς με τον ασθενή, καθώς σιγά σιγά αναγνωρίζει βαθύτερα θέματα». Η μέθοδος αυτή χρησιμοποιείται συχνά στην ψυχαναλυτική θεραπεία, όχι μόνο μεμονομένα, αλλά και ως συμπλήρωμα άλλων τεχνικών, όπως η ερμηνευτική των ονείρων.
Για τον Sigmund Freud, «η βασιλική οδός προς το ασυνείδητο» είναι τα όνειρα. Όπως έχει παρατηρηθεί όταν κάποιος κοιμάται, οι λογικές διεργασίες που ελέγχουν την πραγματικότητα, χαλαρώνουν. Τα άγχη και οι φαντασιώσεις προσλαμβάνουν μεγαλύτερες διαστάσεις. Κάτι που στην πραγματικότητα είναι απίθανο να να αρχίζει να φαίνεται πιθανό. Ο Freud στα πρώτα βήματα της καριέρας του ξεκίνησε να ερμηνεύει τα όνειρα για να κατανοήσει τις πτυχές της προσωπικότητας καθώς σχετίζονταν με την ψυχοπαθολογία εξέδωσε τότε το 1899 το σημαντικότερο βιβλίο του The interpretation of dreams (Η ερμηνεία των ονείρων). Τα όνειρα κατά τον Freud αντιπροσωπεύουν ουσιαστικά εκπληρωτές επιθυμιών. Τα παιδιά ορισμένες φορές στα όνειρα τους βλέπουν παιχνίδια και γλυκά αυτό απεικονίζει την επιθυμία τους για αυτά μέσα από το όνειρο το οποίο βλέπουν. Τα όνειρα τα οποία βλέπουν οι ενήλικες αποτελούν τη βάση τους τα κίνητρα του ασυνείδητου, δηλαδή έλκουν την καταγωγή τους από απωθημένες εμπειρίες της παιδικής ηλικίας. Πιο αναλυτικά, κατά τον ύπνο χαλαρώνουν οι ασυνείδητοι λογοκριτικοί μηχανισμοί του νου, μα ως ένα βαθμό βρίσκονται ακόμα σε λειτουργία. Λόγω αυτών η εκπλήρωση των ασυνείδητων επιθυμιών απεικονίζεται παραποιημένη. Το βαθύτερο κίνητρο θα συγχωνευτεί με εμπειρίες και σκέψεις της προηγούμενης ημέρας ή ακόμα και με γεγονότα που συμβαίνουν στη νύχτα, π.χ. τα σκεπάσματα που φεύγουν, ένα φως που ανάβει ή μία βαρυστομαχιά. Οι εμπειρίες που απεικονίζονται στο όνειρο μπορεί να μοιάζουν επουσιώδεις ή ασυνάρτητες, ο Freud ανέφερε ότι παρουσιάζονται ακριβώς επειδή αντανακλούν έμμεσα σημαντικές επιθυμίες και συγκινήσεις.
Η ερμηνευτική των ονείρων περιλαμβάνει την εκμαίευση του λανθάνοντος περιεχομένου του ονείρου, δηλαδή του βαθύτερου νοήματος του από το έκδηλο περιεχόμενο, όπως αναφέρετε το άτομο που ονειρεύτηκε. Από τις μεγαλύτερες προσφορές του Freud ήταν ότι υπέδειξε τα είδη διαστρεβλώσεων του λανθάνοντος νοήματος, όταν μεταμφιέζεται σε έκδηλο περιεχόμενο με μια διαδικασία που την ονόμασε «έργο του ονείρου», αλλά και τον τρόπο που αυτές οι διαστρεβλώσεις μπορούν να ερμηνευτούν. Ο Freud διέκρινε σαν κύριες διαστρεβλωτικές διεργασίες τη συμπύκνωση, τη μετάθεση, τη δραματοποίηση, τον συμβολισμό και τη δευτερογενή επεξεργασία. Με τον όρο δευτερογενής επεξεργασία ο Freud εννοεί τις διαστρεβλώσεις που οφείλονται στη συνειδητή ανασυγκρότηση καθώς το άτομο που είδε το όνειρο το ανακαλεί στη μνήμη του ή το περιγράφει.
1. Σύμφωνα με τον Freud, η συμπύκνωση στα όνειρα είναι η διαδικασία κατά την οποία αυτός που ονειρεύεται κρύβει τα αισθήματα ή τις ορμές του, συμπιέζοντας τα σε ένα σύντομο όνειρο ή συμβάν.
2. Η μετάθεση, σύμφωνα με τον Freud, είναι όταν η επιθυμία για ένα πράγμα ή ένα πρόσωπο συμβολίζεται από κάτι άλλο ή κάποιο άλλο πρόσωπο.
3. Η δραματοποίηση είναι όταν εκείνος που ονειρεύεται ωθεί τις δικές του επιθυμίες και τα δικά του θέλω σε κάποιο άλλο πρόσωπο.
4. Ο συμβολισμός είναι οι απωθημένες ορμές ή καταπιεσμένες επιθυμίες που εμφανίζονται με μεταφορικό τρόπο.
5. Η δευτερογενής επεξεργασία θεωρείται το τελικό στάδιο ενός ονείρου. Σύμφωνα με αυτό, το μυαλό οργανώνει ένα ασυνάρτητο όνειρο σε ένα όνειρο το οποίο είναι πιο κατανοητό και λογικό. Γνωστό επίσης και ως στάδιο της εκλογίκευσης.
Κατά τη διάρκεια ενός ονείρου ο καθένας εκφράζει πολλά συναισθήματα και λειτουργεί στο όνειρο του όπως θα ήθελε να λειτουργήσει στην πραγματική του ζωή. Υπάρχει όμως και μια άλλη πλευρά που πολλές φορές τα όνειρα τα οποία βλέπει ο κάθε άνθρωπος είναι αλλόκοτα και αναρωτιέται ο καθένας ξεχωριστά πως μπόρεσε να πράξει κατ’ αυτό τον τρόπο, ακόμη και αν αυτό συνέβη σε μια πλαστική πραγματικότητα. Ο βασικός πυλώνας προβληματισμού του Freud ήταν το κατά πόσο τα όνειρα ενέχουν οποιοδήποτε είδος ηθικών συναισθημάτων και αν οι άνθρωποι είναι υπόλογοι των πράξεων τους μέσα στο όνειρο. Στο βιβλίο του «Η ερμηνεία των ονείρων» παραθέτει διάφορες αντικρουόμενες απόψεις σχετικά με το θέμα αυτό. Δύο ήταν οι βασικές πλευρές. Η πρώτη άποψη ήταν ότι τα όνειρα δεν υπόκεινται σε καμία ηθική προσταγή, ενώ η δεύτερη άποψη ήταν ότι η ηθική φύση του ανθρώπου υπάρχει αυτούσια και κατά την διάρκεια του ύπνου του.
Ο Freud επίσης δίχως αμφιβολία πίστευε πως το όνειρο αποκαλύπτει το «είναι» του ανθρώπου, καθώς ένα από τα μέσα που κάνει τον κάθε άνθρωπο γνωστικά προσιτό είναι ο κρυμμένος πυρήνας της ψυχής. Συγκεκριμένα ο Freud ήταν ο πρώτος που επιχείρησε να καταδείξει ότι τα όνειρα επιδέχονται έστω και κάποιο είδος ερμηνείας, δηλαδή παρομοίαζε τα ανθρώπινα όνειρα με αυτά της λογοτεχνίας που έχουν και εκείνα ένα είδος συμβολικής ερμηνείας. Από την άλλη μεριά απορρίπτει κάθε λαϊκή δοξασία για την ερμηνεία των ονείρων, αφού θεωρούσε πως καμία τέτοια ερμηνεία δεν μπορεί να σταθεί επιστημονικά. Όπως ανέφερε και ο ίδιος η επί χρόνια ενασχόληση του με ψυχωτικούς και υστερικούς ασθενείς τον δίδαξε ότι «τα όνειρα είναι δυνατόν να παρεμβάλλονται στην ψυχική αλυσίδα, η πορεία της οποίας μπορεί να παρακολουθηθεί αναδρομικά ξεκινώντας από την παθολογική ιδέα και φθάνοντας στην ανάμνηση».
Ένα όνειρο σύμφωνα με τον Freud για να ερμηνευθεί, πρέπει να το δούμε τμηματικά και όχι στο σύνολο του. Στην αρχή της μελέτης του για τα όνειρα, συνειδητοποίησε πως όλα σε ένα βαθμό ενέχουν συγκεκαλυμμένες επιθυμίες. Κάποιες φορές διακρίνονται με ευκολία και κάποιες άλλες με δυσκολία. Ακόμα και στις μελέτες για τα όνειρα των παιδιών, που θεωρούνται πιο απλές μορφές, υπάρχει αμφιβολία της έννοιας της επιθυμίας. Από την άλλη πλευρά, τα περισσότερα όνειρα των παιδιών θεωρούνται ανεκπλήρωτες επιθυμίες. Οι ενήλικες παρουσιάζουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον σε όλο το εύρος τους σχετικά με τα όνειρα, διότι είναι περίπλοκα. Ο Freud είχε αποσαφηνίσει πως αυτή η θέση δεν έχει να κάνει με το έκδηλο και κατ’ επέκταση επιφανειακό περιεχόμενο του ονείρου, αλλά με το λανθάνον που προσπαθούσε να αποδείξει εκείνη την περίοδο και στο τέλος το κατάφερε μέσω της ερμηνευτικής δουλειάς του στα άδυτα του ασυνείδητου. Επιπρόσθετα, για τον Freud, αυτή η συγκεκαλυμμένη επιθυμία λαμβάνει χώρα στα όνειρα κατ’ αυτήν τη μορφή, εξαιτίας της παραμόρφωσης που υπάρχει σε αυτά, δηλαδή κάθε είδους λογοκρισία που εμποδίζει την ανάμνηση του λανθάνοντος περιεχομένου και έχει ως αποτέλεσμα την απώθηση.
Τέλος, ο Freud επιχείρησε να δείξει πως ακόμα και τα δυσάρεστα όνειρα είναι όνειρα επιθυμιών και στην ουσία πραγματεύονται όλες εκείνες τις μαζοχιστικές τάσεις και εκπληρώσεις των μαζοχιστικών επιθυμιών των ατόμων που τα ονειρεύονται. Για να μπορέσει κάποιος να καταλάβει τι κρύβεται μέσα στο όνειρο θα πρέπει το όνειρο να επιλέξει το ονειρικό του περιεχόμενο δηλαδή: πρέπει να προσεγγιστεί η σύνδεση του ονείρου με της πραγματικότητας. Κατά τον Freud «για κάθε όνειρο υπάρχει ένα γενεσιουργό ερέθισμα από τα βιώματα της ίδιας της ημέρας», καθώς «το όνειρο μπορεί να επιλέξει το υλικό του από οποιαδήποτε περίοδο της ζωής, αρκεί μόνο ένα νήμα σκέψεων να φτάνει στα βιώματα της ημέρας ως αυτά τα παλαιότερα».
Οι πηγές του ονείρου, δηλαδή τα γενεσιουργά αυτά ερεθίσματα μπορούν να διαχωριστούν σε τέσσερις διαφορετικές κατηγορίες: α) σε πρόσφατα και ψυχικά σημαντικά βιώματα, τα οποία αντιπροσωπεύονται άμεσα στο όνειρο, β) σε διάφορα πρόσφατα, σημαντικά βιώματα, που το όνειρο τα συνενώνει σε μια ενότητα, γ) σε ένα ή περισσότερα πρόσφατα και σημαντικά βιώματα, που στο περιεχόμενο του ονείρου αντιπροσωπεύονται με την αναφορά ενός ταυτοχρόνου, αλλά αδιάφορου βιώματος, και δ) σε ένα σημαντικό εσωτερικό βίωμα (ανάμνηση, ειρμός σκέψεων), το οποίο αντιπροσωπεύεται στο όνειρο, κατά κανόνα, με την αναφορά μιας πρόσφατης, αλλά ενδιαφέρουσας εντύπωσης. Πρωτύτερα αναφέρθηκε πως το ονειρικό περιεχόμενο μπορεί να έχει αντλήσει το υλικό του και από την παιδική ηλικία και τα πρώιμα παιδικά χρόνια ακόμα. Παρόλα αυτά, είναι δύσκολο κάτι τέτοιο να εξακριβωθεί, αφού αυτές οι εντυπώσεις μετά το ξύπνημα δεν είναι πια διακριτές. Πέρα από αυτές τις δυσκολίες μέσω της μεθόδου της ανάλυσης μπορεί κάποιος να λύσει αυτό το πρόβλημα, αφού πολλές φορές έχει διαπιστωθεί πως ακόμα και τα όνειρα που δεν θεωρούνταν ότι έχουν σχέση με το παρελθόν, εναπόκεινται σε μεγάλο βαθμό σε αυτό, καθώς και στην παιδική ηλικία. Στη συνέχεια, ο Freud συγκεντρώνει τα πιο χαρακτηριστικά όνειρα των πελατών του που είναι υγιείς. Στόχος του ήταν να τα ερμηνεύσει και να μην επικεντρωθεί στις ερμηνείες των ασθενών του, καθώς θεωρούσε ότι θα έφερνε πολλές διαφωνίες μεταξύ τους. Έτσι, αφού οργάνωσε τα όνειρα σε κατηγορίες, συγκέντρωσε τα πιο κοινότυπα όνειρα σε έναν κατάλογο. Αναλυτικότερα, χωρίζει τα όνειρα που έχουν περιεχόμενο την αμηχανία λόγο της γύμνιας, τον θάνατο κοντινών προσώπων καθώς και τα γενικά όνειρα που περιέχουν συναισθήματα άγχους, περιέργεια, είδη ευχαρίστησης, αλλά και όνειρα που αντλούν το περιεχόμενο τους κατά κάποιον τρόπο από τις ίδιες τις αισθήσεις (λ.χ, οι αισθήσεις του δέρματος κατά τον ύπνο, αλλά και της κίνησης των πνευμόνων, δημιουργούν όνειρα πτήσης και πτώσης, αν και ο ίδιος δεν είναι πολύ σύμφωνος με αυτήν την ιδέα.
Ολοκληρώνοντας, πρέπει να αναφερθεί ότι ο Freud δέχθηκε διάφορες «κακές» κρητικές από την αρχή της κυκλοφορίας του βιβλίου του. Μεγάλο μέρος εστίαζε στο γεγονός ότι ο Freud λησμόνησε να αναφέρει πως όλα τα όνειρα που ισχυρίστηκε πως ερμήνευσε, μελέτησε και ανέλυσε ήταν αυθαίρετα αυτοσχεδιάσματα, που δημιουργήθηκαν από τον ονειρευόμενο. Για τους ίδιους, ελάχιστα είναι τα πράγματα που θυμόμαστε από αυτά που ονειρευτήκαμε, ενώ άλλες φορές όταν διηγούμαστε αυτά τα όνειρα τα διαστρεβλώνουμε, αφού για να τα αναπαράγουμε χρειάζεται να τα συμπληρώσουμε, κατά μια έννοια, με γεγονότα που δεν τα ονειρευτήκαμε. Παρ’ όλη την ύπαρξη αυτού του οξύμωρου, για τον Freud, αυτή η παραμόρφωση «είναι απλά το αποτέλεσμα της επεξεργασίας που υφίστανται νομοτελειακά οι ονειρικές ιδέες εξαιτίας της ονειρικής λογοκρισίας».
Τέλος, ο Freud ήταν ο πρώτος που προσπάθησε να διαπεράσει τα άδυτα του ασυνειδήτου μέσω της ερμηνείας και της ανάλυσης των ονείρων και κατά συνέπεια να κατανοήσει την ερμηνεία των ονείρων και να μην δώσει μία «λαϊκή» απάντηση σε αυτό το ερώτημα αλλά μια έγκυρη «επιστημονική» απάντηση. Αν και δεν ήταν ο πρώτος που μίλησε για το ασυνείδητο, υπήρξε αυτός που έθεσε υπό μια διαφορετική σκοπιά την αντιμετώπισή του, αφού πια το τοποθέτησε σε άλλο πλαίσιο. Το έργο του, αν και έχει διχάσει τους ψυχολόγους, είναι ένα αριστούργημα για εκείνη την εποχή καθώς ακόμη και σήμερα μετά από τόσα χρόνια δεν έχει αμφισβητηθεί, αλλά ούτε και εγκυροποιηθεί, αποτελεί ένα ακόμα έργο του που δεν έχει δοθεί απάντηση ακόμη και σήμερα.
Γεννήθηκε στην Αθήνα και μεγάλωσε στη Ναύπακτο. Είναι τριτοετής φοιτήτρια Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Νεάπολις στην Πάφο ενώ έχει και πτυχίο στο πιάνο. Στον ελεύθερό της χρόνο ασχολείται με τον αθλητισμό, διαβάζει λογοτεχνικά βιβλία, παίζει πιάνο και ερασιτεχνικά κιθάρα.
