Του Ιωάννη Χουλιάρα,
Σε συνέχεια των δύο προηγούμενων άρθρων για την βαλκανική πολιτική της Ρωσίας, το παρόν άρθρο εξετάζει την ρωσική πολιτική στα Δυτικά Βαλκάνια και τις τακτικές που ακολουθεί στην προσπάθειά της να περιορίσει την ευρωατλαντική επέκταση στην περιοχή.
Τα Δυτικά Βαλκάνια αποτελούν ιδιαίτερη περίπτωση, αναφορικά με την ρωσική πολιτική στην ευρύτερη βαλκανική χερσόνησο. Σε αντίθεση με τις υπόλοιπες χώρες της περιοχής, τα κράτη των Δυτικών Βαλκανίων δεν έχουν ενσωματωθεί πλήρως στους ευρωατλαντικούς θεσμούς. Το Μαυροβούνιο, η Βόρεια Μακεδονία και η Αλβανία δεν έχουν ενταχθεί στην Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε), ενώ η Σερβία, το Κόσοβο και η Βοσνία-Ερζεγοβίνη δεν είναι μέλη ούτε της Ε.Ε ούτε του ΝΑΤΟ. Επιπλέον, πρόκειται για την πλέον ασταθή και «εύφλεκτη» περιοχή των Βαλκανίων, λόγω της διατήρησης ανεπίλυτων μέχρι σήμερα συγκρούσεων και εντάσεων, συγκεκριμένα της διένεξης Σερβίας-Κοσόβου και της εύθραυστης πολιτικής ισορροπίας στην Βοσνία-Ερζεγοβίνη μεταξύ των δύο κρατικών οντοτήτων, της κροατικής-βοσνιακής Συνομοσπονδίας και της σερβικής Republika Srpska. Η διένεξη Ελλάδας- Β.Μακεδονίας σχετικά με την ονομασία της τελευταίας επιλύθηκε μόλις το 2018.
Η ατελής ενσωμάτωση στο δυτικό στρατόπεδο και η μη επίλυση των χρόνιων προβλημάτων αστάθειας, σε συνδυασμό με τα διάφορα πολιτικά και κοινωνικο-οικονομικά προβλήματα, παρέχουν στην Μόσχα περισσότερες ευκαιρίες για διείσδυση και ανάπτυξη επιρροής. Τα βασικά εργαλεία του Κρεμλίνου, δηλαδή η ανάπτυξη των πολιτικών και οικονομικών σχέσεων, η χρήση της προπαγάνδας, η εκμετάλλευση των πολιτισμικών δεσμών και η υποστήριξη σε συμμαχικούς μη κρατικούς δρώντες, αναλύθηκαν στο πρώτο άρθρο.
Όσον αφορά τα Δυτικά Βαλκάνια όμως, οι οικονομικές και γεωπολιτικές συνθήκες υποχρεώνουν την Μόσχα να χρησιμοποιεί με έναν συγκεκριμένο τρόπο τα παραπάνω εργαλεία. Τι σημαίνει αυτό; Καταρχάς, από οικονομική και γεωπολιτική άποψη, τα Δυτικά Βαλκάνια βρίσκονται ως επί το πλείστον υπό δυτική επιρροή, παρά την ατελή ενσωμάτωσή τους στο ευρωατλαντικό στρατόπεδο. Οι οικονομίες των κρατών της περιοχής εξαρτώνται σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από την Ε.Ε, η οποία αποτελεί τον κυριότερο εξωτερικό τους επενδυτή, και τα κράτη της τους σημαντικότερους εμπορικούς τους εταίρους. Τρία εκ των κρατών της περιοχής, η Αλβανία, η Βόρεια Μακεδονία και το Μαυροβούνιο είναι μέλη του ΝΑΤΟ, το οποίο διατηρεί στρατεύματα στο Κόσοβο (δύναμη KFOR).
Η Ρωσία δεν διαθέτει τα οικονομικά μέσα προκειμένου να προσελκύσει τα κράτη αυτά στην σφαίρα επιρροής της. Ούτε είναι σε θέση να προβάλλει στρατιωτική ισχύ, όπως στην Γεωργία και την Ουκρανία, λόγω της γεωγραφικής απόστασης. Οι κύριοι στόχοι της Μόσχας, επομένως, είναι να υπονομεύσει την δυτική επιρροή και να καταστήσει δυσκολότερη την περαιτέρω διεύρυνση του ΝΑΤΟ και της Ε.Ε στην περιοχή. Η δημιουργία προβλημάτων για το ΝΑΤΟ και την Ε.Ε στα Δυτικά Βαλκάνια και η «καθήλωση» τους στην συγκεκριμένη περιοχή, αποθαρρύνει την επέκτασή τους στον πρώην σοβιετικό χώρο, περιοχή άμεσου ρωσικού ενδιαφέροντος. Η Ρωσία δεν επιδιώκει να δημιουργήσει μια σφαίρα επιρροής στα Δυτικά Βαλκάνια, αλλά περισσότερο να αποτρέψει την Δύση από το να ενσωματώσει πλήρως την περιοχή.
Για να πετύχει τους στόχους αυτούς, το Κρεμλίνο χρησιμοποιεί τα προαναφερθέντα μέσα προκειμένου να διατηρήσει τις περιφερειακές συγκρούσεις άλυτες, για όσο το δυνατόν περισσότερο, και να οξύνει ενίοτε τις εντάσεις. Η Ρωσία δεν έχει κανένα όφελος από την διευθέτηση των συγκρούσεων στα Δυτικά Βαλκάνια που προωθούν οι ΗΠΑ και η Ε.Ε. Ένα τέτοιο ενδεχόμενο θα άνοιγε τον δρόμο για την τελική ευρωατλαντική ενσωμάτωση των κρατών, εφόσον θα είχαν επιλύσει τα προβλήματα στις σχέσεις τους. Η ένταξη στους ευρωατλαντικούς θεσμούς αποτελεί στόχο και των έξι κρατών. Ακόμη και η Σερβία, παρά την συνεργασία της με την Μόσχα και την διατήρηση αποστάσεων από το ΝΑΤΟ, επιθυμεί να ενταχθεί στην Ε.Ε. Φροντίζοντας να παραμένουν ανοιχτά τα μέτωπα της σύγκρουσης, η Ρωσία εξασφαλίζει πως η ευρωατλαντική τους προοπτική θα παραμείνει ανέφικτος στόχος στο άμεσο μέλλον.
Πως διεξάγεται αυτός ο «υβριδικός πόλεμος», μέσω του οποίου η Ρωσία επιχειρεί να κρατήσει τις εστίες της έντασης ανοιχτές και να υπονομεύσει την ευρωατλαντική προοπτική των Δυτικών Βαλκανίων; Οι περιπτώσεις της συμφωνίας μεταξύ Ελλάδας και Β. Μακεδονίας, αλλά και της Βοσνίας, παρέχουν κάποια χρήσιμα συμπεράσματα.
Η Β. Μακεδονία αποτελούσε για χρόνια ένα από τα «προπύργια» της ρωσικής επιρροής στα Δυτικά Βαλκάνια, ιδίως κατά την περίοδο της διακυβέρνησης από το δεξιό VMRO-DPMNE (2008-2016). Τον Μάιο του 2017, μετά από μια περίοδο αντικυβερνητικών διαδηλώσεων και αναταραχών, η φιλορωσική κυβέρνηση του πρωθυπουργού Nikola Gruevski παραιτήθηκε μετά από παρέμβαση των ΗΠΑ και της Ε.Ε. Την εξουσία ανέλαβε φιλοδυτική κυβέρνηση υπό τον Zoran Zaev και το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα, υποστηριζόμενη από την αλβανική μειονότητα της χώρας. Τον Ιούνιο του 2018, Ελλάδα και Β. Μακεδονία υπέγραψαν συμφωνία για την αλλαγή του ονόματος της χώρας, η οποία άνοιξε τον δρόμο για την ένταξη στο ΝΑΤΟ.
Η αντίδραση της Ρωσίας ήταν άμεση. Η Μόσχα επιχείρησε να υπονομεύσει την κυβέρνηση Zaev οξύνοντας τις εθνικιστικές εντάσεις μεταξύ Σλαβομακεδόνων και Αλβανών, εκμεταλλευόμενη την συνεργασία της με την αλβανική μειονότητα και τα αντι-αλβανικά αισθήματα των Σλαβομακεδόνων εθνικιστών. Συγκεκριμένα, ανακοινώσεις Ρώσων αξιωματούχων καθώς και ρωσικά μέσα ενημέρωσης, έκαναν λόγο περί σχεδίου διαμελισμού της χώρας για δημιουργία μιας «Μεγάλης Αλβανίας», το οποίο υποστήριζαν, σύμφωνα με την ρωσική πλευρά, οι ΗΠΑ και η ΕΕ. Επίσης, σύμφωνα με διάφορες αναφορές (π.χ. από υπηρεσίες πληροφοριών των ΗΠΑ), πράκτορες της Ρωσίας σε συνεργασία με φιλορωσικές δυνάμεις στον επιχειρηματικό και εκκλησιαστικό χώρο, βοήθησαν στην υποκίνηση των μεγάλων διαδηλώσεων κατά της συμφωνίας σε Ελλάδα και Β. Μακεδονία το 2018, παρέχοντας χρηματικές ανταμοιβές και εξαπολύοντας ταυτόχρονα ένα κύμα προπαγάνδας. Ωστόσο, οι προσπάθειες της Μόσχας τελικά απέτυχαν, η συμφωνία επικυρώθηκε και η Β. Μακεδονία έγινε μέλος του ΝΑΤΟ, το 2020.
Η τακτική της εκμετάλλευσης των εθνικιστικών εντάσεων εφαρμόζεται και στην Βοσνία. Σύμμαχος της Μόσχας είναι η σερβική κοινότητα της χώρας και η πολιτική της οντότητα, Republika Srpska. Το αφήγημα που προωθεί το Κρεμλίνο στηρίζεται στην καλλιέργεια αντι-αμερικανικών και αντι-ευρωπαϊκών απόψεων στους Βόσνιους Σέρβους, χρησιμοποιώντας την ισχυρή επιρροή των ρωσικών μέσων ενημέρωσης, τις πικρές μνήμες από τους βομβαρδισμούς του ΝΑΤΟ κατά των σερβικών δυνάμεων στους πολέμους της δεκαετίας του ‘90 και την δυσαρέσκειά τους έναντι της κεντρικής κυβέρνησης της Βοσνίας. Τα αφηγήματα αυτά εκμεταλλεύεται στη συνέχεια ο πρόεδρος της Republika Srpska και ευνοούμενος της Μόσχας, Milorad Dodik, ο οποίος προωθεί μια έντονα φιλορωσική πολιτική. Ο Dodik ασκεί βέτο σε κάθε προσπάθεια προσέγγισης της Βοσνίας με το ΝΑΤΟ. Με την αποσχιστική στάση του, που ως ένα βαθμό ενθαρρύνεται από το Κρεμλίνο, οξύνει τις εντάσεις μεταξύ της Republika Srpska και της κεντρικής κυβέρνησης, εξασφαλίζοντας πως η Βοσνία μένει εκτός των ευρωατλαντικών θεσμών.
Η ρωσική πλευρά δεν περιορίζεται μόνο σε πολιτική βοήθεια. Η Ρωσία παρέχει υλική και εκπαιδευτική στήριξη στις αστυνομικές δυνάμεις της Republika Srpska, υπό το πρόσχημα της αντιτρομοκρατικής συνεργασίας, καθώς και σε ανεπίσημες, σερβοβοσνιακές παραστρατιωτικές οργανώσεις, όπως η «Σερβική Τιμή». Έχουν εκφραστεί φόβοι πως σταδιακά η Republika Srpska αποκτά, με ρωσική στήριξη, μια αστυνομική/παραστρατιωτική δομή ικανή να αμφισβητήσει την κεντρική εξουσία στην Βοσνία, αυξάνοντας την πιθανότητα η σερβική πολιτική οντότητα να επιχειρήσει στο μέλλον απόσχιση.
Καταληκτικά, η προσπάθεια της Ρωσίας να εκτροχιάσει την ευρωατλαντική πορεία των Δυτικών Βαλκανίων, επικεντρώνεται στην διατήρηση των συγκρούσεων και εντάσεων στην περιοχή, επιστρατεύοντας όλα τα εργαλεία επιρροής που το Κρεμλίνο διαθέτει. Η διατήρηση και ενίοτε η όξυνση των συγκρούσεων αυτών καθιστά ορισμένα κράτη πιο ευάλωτα στην ρωσική επιρροή, όπως καταδεικνύει το παράδειγμα της Βοσνίας. Αλλού όμως, όπως στην Β. Μακεδονία, οι ρωσικές ενέργειες όχι μόνο δεν πέτυχαν να αναχαιτίσουν την διεύρυνση του ΝΑΤΟ, αλλά αποδυνάμωσαν περισσότερο την θέση της Μόσχας. Μια επίλυση των διενέξεων στα Δυτικά Βαλκάνια, με ευρωπαϊκή ή αμερικανική μεσολάβηση, θα περιορίσει δραστικά τις ευκαιρίες της Ρωσίας για διείσδυση στην περιοχή.
Προπτυχιακός φοιτητής του τμήματος Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς. Κύρια ερευνητικά ενδιαφέροντα αποτελούν οι διεθνείς σχέσεις και η στρατηγική, με έμφαση σε Μέση Ανατολή, Ρωσία-Ανατολική Ευρώπη και ελληνική εξωτερική πολιτική, η κυβερνοασφάλεια, ζητήματα υπηρεσιών πληροφοριών, η διπλωματική ιστορία και η ιστορία των ιδεών. Κατέχει άριστη γνώση της αγγλικής γλώσσας, ενώ αυτό το διάστημα μαθαίνει και τη ρωσική.
