Του Χρήστου Αμανατίδη,
Το καλοκαίρι του 1914, ξέσπασε η διπλωματική κρίση που έμελλε να τυλίξει την Ευρώπη και εν συνεχεία όλον τον κόσμο στη φρίκη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Μελετώντας, όμως, τα χρόνια που ακολουθούν της συγκρότησης της Τριπλής Συνεννοήσεως (συνασπισμός Γαλλίας, Ρωσίας και Μεγάλης Βρετανίας) και προηγούνται του «Μεγάλου Πολέμου», παρατηρούμε ότι υπήρξαν και άλλες κρίσεις, όπως η Βοσνιακή κρίση του 1908-1909 και οι Βαλκανικοί Πόλεμοι του 1912-1913, που θα μπορούσαν να προκαλέσουν μια γενική ανάφλεξη, η οποία, όμως, αποφεύχθηκε.
Μελετώντας την κρίση του 1914, προκύπτει το ακόλουθο ερώτημα: σε τι διαφέρει από όσες διπλωματικές κρίσεις προηγήθηκαν; Τι οδήγησε τα πράγματα στον πόλεμο; Και σε αυτό το ερώτημα θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε με το παρόν άρθρο.
Ο τόπος, στον οποίο πρέπει να κοιτάξουμε, ψάχνοντας για απαντήσεις, είναι τα Βαλκάνια: μετά τους δύο Βαλκανικούς Πολέμους, σχεδόν το σύνολο των ευρωπαϊκών κτήσεων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας έχει αποσπαστεί από τον έλεγχο της Υψηλής Πύλης και έχει διαμοιραστεί μεταξύ της Βουλγαρίας, της Ελλάδας, της Σερβίας και του Μαυροβουνίου. Αυτές οι εξελίξεις προκάλεσαν την ανησυχία της Αυστροουγγαρίας, που ονειρευόταν τη δημιουργία μιας αλυσίδας προτεκτοράτων, που θα κατέληγε στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης.
Εκτός αυτού, η Αυστροουγγαρία έβλεπε, με περίσσια ανησυχία, την αύξηση της σερβικής ισχύος, ιδίως από τη στιγμή που αυτή απολάμβανε την πλήρη στήριξη του μακροχρόνιου αντιπάλου της Δυαδικής Μοναρχίας, της Ρωσίας. Έτσι, είχε στηρίξει τη δημιουργία ανεξάρτητου αλβανικού κράτους, μετά τη λήξη του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου, αντί να επιτρέψει την προσάρτηση αυτών των εδαφών από τη Σερβία. Αυτή η κίνηση ήταν η σταγόνα, που ξεχείλισε το ποτήρι για τους Σέρβους: οποιαδήποτε απόπειρά τους για επέκταση προς δυσμάς αναπόφευκτα θα συγκρουόταν με τα συμφέροντα των Αψβούργων.
Την ίδια περίοδο, ο βασικός σύμμαχος της Αυστροουγγαρίας, η Γερμανία, ένιωθε ένα παρεμφερές αίσθημα απειλής. Η γερμανική οικονομία αναπτυσσόταν με φρενήρεις ρυθμούς και προκαλούσε την ανησυχία των γειτόνων της. Η γερμανική στρατιωτική μηχανή ήταν η μόνη που μπορούσε να ανταποκριθεί άμεσα στις ανάγκες ενός ενδεχόμενου πολέμου (το καλοκαίρι του 1913, ο μόνιμος γερμανικός στρατός αυξήθηκε από 620.000 στις 820.000 άνδρες, που θα κάλυπταν το ενδεχόμενο διμέτωπου αγώνα, μέχρι την ολοκλήρωση της γενικής επιστράτευσης). Η Γερμανία, όμως, θα μπορούσε να αξιοποιήσει αυτό το πλεονέκτημα, μόνο αν δρούσε γρήγορα και αποφασιστικά.
Η γερμανική κυβέρνηση έβλεπε, επίσης, τη ρωσική οικονομία και τη ρωσική στρατιωτική μηχανή να συγκροτούνται με υπερβολικά γρήγορους ρυθμούς (μέχρι το 1916-1917, η Ρωσία θα είχε ανασυγκροτήσει τον στόλο της στη Βαλτική θάλασσα, θα είχε αυξήσει τον μόνιμο στρατό σε περίπου 2.400.000 άνδρες και θα είχε ολοκληρώσει τους σιδηρόδρομους, που θα ήταν απαραίτητοι για τη μεταφορά τους στη επίμαχη μεθόριο). Όσο πιο γρήγορα, λοιπόν, η Γερμανία μπορούσε να καταστήσει σαφή τη στρατιωτική υπεροχή της και να επιβάλλει τον δέοντα σεβασμό στο πρόσωπό της, τόσο πιο γρήγορα θα μπορούσε να διασπάσει την περικύκλωση, στην οποία η Τριπλή Συνεννόηση την είχε καταδικάσει.
Με αυτό το διπλωματικό υπόβαθρο, φτάνουμε στις 28 Ιουνίου 1914, την ημέρα που ο διάδοχος του αυστριακού θρόνου, Φραγκίσκος Φερδινάνδος, δολοφονήθηκε από Σέρβους εθνικιστές της οργάνωσης «Μαύρη Χειρ». Παρόλο που η δολοφονία οργανώθηκε εντελώς ερασιτεχνικά και το αποτέλεσμα ήταν καθαρά τυχαίο, η Αυστροουγγαρία κατηγόρησε τη Σερβία πως οι δολοφόνοι ενήργησαν κατόπιν εντολών της σερβικής κυβέρνησης. Στις 5 Ιουλίου της ίδιας χρονιάς, ο Υπουργός Εξωτερικών της Αυστροουγγαρίας, Berchtold, επισκέφτηκε το Βερολίνο και εξασφάλισε την στήριξη τόσο του κάιζερ Γουλιέλμου Β΄ όσο και του Γερμανικού Γενικού Επιτελείου περί έκδοσης αυστριακού τελεσιγράφου, ένα τελεσίγραφο που, τελικώς, εξεδόθη στις 23 Ιουλίου με τέτοιους όρους, ώστε η σερβική κυβέρνηση αναπόφευκτα να τους απορρίψει.
Ακόμα και έτσι, όμως, η Τριπλή Συνεννόηση προσπάθησε να εκτονώσει και αυτή τη μέχρι εκείνη τη στιγμή διπλωματική κρίση. Η Μεγάλη Βρετανία προσφέρθηκε να κάνει τον διαμεσολαβητή στη διένεξη και η Ρωσία προσπάθησε να πείσει τη Σερβία να αποδεχθεί το τελεσίγραφο. Στις 25 Ιουλίου, η Σερβία έστειλε την απάντησή της: από τους 11 όρους του τελεσιγράφου, δέχθηκε τους 5 χωρίς επιφυλάξεις, ενώ αρνήθηκε κατηγορηματικά μόνο 1. Ακόμα και αυτό, όμως, δεν ήταν επαρκές για την Αυστροουγγαρία, που διέκοψε τις διπλωματικές της επαφές με τη Σερβία και κινητοποίησε τις στρατιωτικές της μονάδες.
Στις 27 Ιουλίου 1914, η Αυστροουγγαρία κήρυξε τον πόλεμο στη Σερβία και βομβάρδισε το Βελιγράδι. Τώρα, το βλέμμα όλων στράφηκε στη Ρωσία, που ως το ισχυρότερο σλαβικό κράτος και «προστάτιδα δύναμη» της Σερβίας, θα έπρεπε να πάρει θέση. Ο ρωσικός στρατός δεν ήταν ακόμα έτοιμος για μια σύγκρουση, όμως, σε επίσκεψή του στην Αγία Πετρούπολη, στις 20 Ιουλίου, ο τότε Γάλλος Πρόεδρος, Poincare, δήλωσε την αμέριστη γαλλική υποστήριξη στη Ρωσία, που κήρυξε γενική επιστράτευση στις 29 Ιουλίου. Παράλληλα, η Μεγάλη Βρετανία πρότεινε την προσωρινή κατοχή του Βελιγραδίου ως εγγύηση για διαπραγματεύσεις, αλλά δήλωσε ότι, σε περίπτωση γενικευμένου πολέμου, δεν θα έμενε απαθής.
Στις 31 Ιουλίου, η Γερμανία απαίτησε ρωσική αποστράτευση και ξεκάθαρη γαλλική θέση για την παρούσα κρίση. Όταν δεν έλαβε καμία απάντηση, η Γερμανία κήρυξε πόλεμο στη Ρωσία και η Γαλλία προχώρησε σε γενική επιστράτευση. Την επόμενη ημέρα, η Γερμανία απαίτησε διέλευση από το Βέλγιο, προκειμένου να χτυπήσει τον βιομηχανικό τομέα της βορειοανατολικής Γαλλίας. Η Γερμανία κήρυξε πόλεμο στη Γαλλία στις 3 Ιουλίου και πέρασε δια της βίας από τα βελγικά εδάφη στις 4 Ιουλίου, παρασύροντας στον πόλεμο και τη Μεγάλη Βρετανία (παρόλο που και αυτή σκόπευε να παραβιάσει τη βελγική ουδετερότητα προς όφελός της).
Η κρίση του 1914 ήταν μια κρίση, η οποία στηρίχθηκε στο εντελώς λανθασμένο σκεπτικό της Γερμανίας και της Αυστροουγγαρίας περί τοπικού και βραχύβιου πολέμου, που θα καθιστούσε σεβαστή την ισχύ των δύο αυτών χωρών. Με βάση αυτό το σκεπτικό, αλλά και την υποκατάσταση της γερμανικής πολιτικής από τη στρατιωτική ηγεσία (αρωγή στην Αυστροουγγαρία με κάθε θυσία) και την αυστροουγγρική αλαζονεία (ήθελαν να εξοβελίσουν τη σερβική απειλή γρήγορα, πριν η Ρωσία μπορέσει να αντιδράσει), ερμήνευσαν τις απόπειρες της Τριπλής Συνεννόησης, να εκτονώσει την κρίση, ως αδυναμία και τράβηξαν τα πράγματα στα άκρα, προκαλώντας τον όλεθρο.
Βιβλιογραφία
- E.M. Burns, Ευρωπαϊκή Ιστορία. Ο δυτικός πολιτισμός: Νεότεροι χρόνοι, σελίδες 799, 803-810
- Nial Ferguson, Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος. Στρατιωτική, οικονομική και κοινωνική ιστορία 1914-1918, σελίδες 172-173, 290-292 και 294-299
- Ζαχαρίας Τσιρπανλής, Η Ευρώπη και ο κόσμος 1814-1914, σελίδα 397
- Θα ήθελα να αποδώσω ιδιαίτερες ευχαριστίες στον καθηγητή Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας, Λαογραφίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Ιωάννη Μουρέλο, για τις πληροφορίες που άντλησα στη διάλεξη που έδωσε στις 25 Μαΐου με θέμα την κρίση του 1914 και τις συνέπειές της στο πλαίσιο του μαθήματος ειδίκευσης στον 19ο αιώνα της Ευρωπαϊκής Ιστορίας.
