Της Ανθής Ζωγράφου,
Το τελευταίο διάστημα η ενημερωτική «ατζέντα» έχει επικεντρωθεί στις ειδήσεις γύρω από την πανδημία και τις συνέπειές της. Ωστόσο λίγο καιρό νωρίτερα και για μεγάλο χρονικό διάστημα, το ζήτημα των προσφύγων ήταν ένα θέμα που είχε επηρεάσει σημαντικά όχι μόνο την ελληνική επικαιρότητα αλλά και τη διεθνή. Ποιος θα μπορούσε να ξεχάσει τους χιλιάδες πρόσφυγες στη Λέσβο δίνοντας πρωτόγνωρες εικόνες στα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου, όλα όσα συνέβησαν στην Ειδομένη, τα λεγόμενα “hotspot” σε ολόκληρη την επικράτεια; Αλλά ακόμη ποιος θα μπορούσε να ξεχάσει την πυρκαγιά στο Μάτι της Αττικής, καταστρέφοντας περιουσίες χρόνων και αφήνοντας τους κατοίκους της περιοχής με ασύλληπτες ζημιές;
Καταστροφές όπως η προαναφερθείσα, οι οποίες όμως δεν δέχονται επιδιορθώσεις, καθώς οι ζημίες είναι ανεπανόρθωτες, οδηγούν χιλιάδες πληθυσμούς ανά τον κόσμο να εγκαταλείπουν τις μόνιμες εστίες τους προς εύρεση μιας ασφαλέστερης -πλέον- κατοικίας. Για να το διατυπώσουμε πιο σωστά με τον όρο «περιβαλλοντικοί πρόσφυγες», όπως διατύπωσε πρώτος και ο El Hinnawi, «εννοούμε τους ανθρώπους εκείνους που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τη μόνιμη κατοικία τους για ένα διάστημα ή ακόμη και για αλλαγή ζωής εξαιτίας μιας σημαντικής περιβαλλοντικής διατάραξης (φυσικής ή/και προκαλούμενης από τον άνθρωπο), η οποία θέτει σε κίνδυνο την ύπαρξή του ή/και έχει σοβαρές επιπτώσεις στην ποιότητα ζωής τους».
Ποια είναι όμως η στάση των ΜΜΕ απέναντι σε αυτό το ζήτημα;
Οι πρόσφυγες μέσα από τα ενημερωτικά δίκτυα, προβάλλονται είτε ως θύματα είτε ως απειλή για την ασφάλεια μιας χώρας. Ο χαρακτηρισμός ειδικά των προσφύγων ως απειλή για την κοινωνία είναι τόσο παραπλανητικός, που δεν είναι λίγες οι φορές που το Υπουργείο Άμυνας των Ηνωμένων Πολιτειών χρησιμοποιεί τα μέσα ενημέρωσης για να αποπροσανατολίσει τους πολίτες –όσον αφορά το ζήτημα των προσφύγων– με σκοπό να μεταδώσει τις δικές του πεποιθήσεις και να αυξήσει τον προϋπολογισμό του. Η χρήση δραματικού λεξιλογίου με φράσεις όπως «εξαφάνιση» και «αποκάλυψη» που όλοι έχουμε παρατηρήσει σε λεζάντες και τίτλους, μεγαλώνουν όλο και περισσότερο το αίσθημα φόβου των πολιτών μιας περιοχής απέναντι στους περιβαλλοντικούς πρόσφυγες και διαστρεβλώνουν την πολιτική που οφείλει η εκάστοτε περιοχή να ακολουθήσει για το περιβαλλοντικό προσφυγικό ζήτημα.
Η σημερινή εποχή της λεπτομερούς ενημέρωσης οδηγεί σε αφηγήσεις των ιστοριών των περιβαλλοντικών προσφύγων με πολλές και αποκαλυπτικές λεπτομέρειες χωρίς όμως να επωφελούνται στην πραγματικότητα οι άνθρωποι που βρίσκονται σε ανάγκη. Αντιθέτως, παρουσιάζονται είτε ως κάποιοι που οφείλει κανείς να φοβάται ή που οφείλει κανείς να προστατέψει. Γι’ αυτό ακριβώς τον λόγο είναι δύσκολο οι περιβαλλοντικοί πρόσφυγες να μπορέσουν να διαμορφώσουν μια πολιτική προστασία στο μέρος εγκατάστασής τους, ενώ πολλές φορές δεν θεωρούνται ικανοί να εκφράζουν άποψη και γνώμη αλλά και να διεκδικούν τα δικαιώματα τους!
Μέσα από μελέτες που έχουν ήδη διεξαχθεί τόσο από το αραβικό κανάλι Aljazeera που εκπροσωπεί την ενημέρωση στην Ανατολή, όσο και από το κανάλι του BBC που εκπροσωπεί την δυτική και ευρωπαϊκή νοοτροπία στην ενημέρωση, είναι σαφές πως τα μέσα ενημέρωσης επιτρέπουν στις μη κυβερνητικές οργανώσεις να ασχοληθούν εκτενέστερα με το ζήτημα της περιβαλλοντικής αναγκαστικής μετακίνησης και δεν είναι πρόθυμα να καλύπτουν το θέμα σχολαστικά και συχνά. Βάζοντας ως προτεραιότητα άλλες ειδήσεις, οι εκτοπίσεις πληθυσμών λόγω περιβαλλοντικών καταστροφών φαίνεται να μην αφορούν την ειδησεογραφία σε σημείο οι άνθρωποι που έχουν ανάγκη να ακουστούν να μην τους δίνεται η ευκαιρία.
Επιπλέον, η εικόνα που προβάλλουν τα μέσα ενημέρωσης –όποτε αποφασίσουν να θίξουν το συγκεκριμένο θέμα– για τους πληγέντες των περιβαλλοντικών καταστροφών διαφέρει συχνά ανάλογα με το φύλο και την ηλικιακή ομάδα των προσφύγων. Παρόλο που σαν σύνολο οι περιβαλλοντικοί πρόσφυγες παρουσιάζονται ως «θύματα» καταστροφών του περιβάλλοντος, οι γυναίκες-επιβιώσασες χαρακτηρίζονται ως «αθώα θύματα» και τα παιδιά τους ως «η επιτομή της αθωότητας».
Τα μέσα ενημέρωσης ωστόσο παρουσιάζουν τους πρόσφυγες και με άλλους τρόπους ως είδηση, συνήθως με το «περιτύλιγμα» της απειλής για την εθνική ασφάλεια, ως ακτιβιστές ή ακόμη και ως γεγονός που δεν αξίζει να αναφερθεί. Με βαρύγδουπες λεζάντες και εκφράσεις συνοδευόμενες από πλάνα και εικόνες «στοιβαγμένων» προσφύγων, συχνά τα μέσα ενημέρωσης του δυτικού κόσμου –κυρίως των βόρειων χωρών– πανικοβάλλουν τους πολίτες της εκάστοτε χώρας, καταφέρνοντας να τους «περάσουν την ιδέα» ότι οι πληγέντες πρόκειται να ταράξουν τις κοινωνικές ισορροπίες. Η κατάσταση γίνεται ακόμη πιο δύσκολη, όταν οι πρόσφυγες περιβαλλοντικών καταστροφών δεν παρουσιάζονται ως καταβεβλημένοι και «έχοντας χάσει τα πάντα», αλλά ως ακτιβιστές, διεκδικώντας μια καλύτερη ποιότητα ζωής σε ένα μέρος φιλόξενο περιβαλλοντολογικά, απαιτώντας να ανοίξουν τα σύνορα των κρατών για να ξεκινήσουν την ζωή τους.
Με άλλα λόγια, όταν παρουσιάζονται ως άνθρωποι με ίσα δικαιώματα στη ζωή, δεν είναι λίγες οι φορές που τα μέσα ενημέρωσης επικεντρώνονται στα πρόσωπά τους και υποθάλποντας το δίκιο τους, δημιουργούν μια επιθετική εικόνα τους. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα οι εκάστοτε πολιτείες πιθανής φιλοξενίας να τους εγκαταλείπουν. Τα μέσα ενημέρωσης θέτουν ως προτεραιότητα στη ροή των ειδήσεών τους το ζήτημα των εκδιωκόμενων λόγω περιβαλλοντικών αντιξοοτήτων συνήθως στην περίπτωση που υπάρχει αίσθημα αδικίας από τους πληγέντες και εκφράζονται έντονα μπροστά τον Τύπο.
Όσον αφορά το φωτογραφικό μέρος των ειδήσεων των περιβαλλοντικά πληγέντων, το μόνο που αναφέρεται από τον δημοσιογραφικό χώρο συνήθως είναι ότι θα υπάρξουν κι άλλα κύματα προσφύγων εξαιτίας περιβαλλοντικών διαταραχών και δεν μεταφέρουν κάποια άλλη χρήσιμη πληροφορία. Οι αποκρουστικές λήψεις των ανθρώπων που υποφέρουν, δείχνουν πως υπάρχει ένα μείζον πρόβλημα το οποίο όμως δεν αφορά τους λοιπούς πολίτες του κόσμου, είτε γιατί βρίσκεται μακριά μας γεωγραφικά, είτε γιατί βρίσκεται μακριά μας κοινωνικά και «αναπτυξιακά» (π.χ. χώρες του Τρίτου Κόσμου).
Εντύπωση ωστόσο προκαλεί και το γεγονός πως το ύφος του μέσου ενημέρωσης και ο χαρακτήρας που έχει υιοθετήσει το κάθε μέσο για να προβάλλει την σημαντική –κατά εκείνο– ειδησεογραφία της ημέρας, έχει καθοριστική θέση στο τρόπο και στο εάν θα προβάλει ένα οποιοδήποτε θέμα της επικαιρότητας. Με πιο απλά λόγια, ανάλογα το προφίλ του καναλιού ροής ειδήσεων επιλέγονται και οι ειδήσεις που θεωρεί πιο σημαντικές για να προβληθούν στο κοινό. Επίσης, σημαντικό ρόλο παίζει και το προφίλ των εργαζόμενων δημοσιογράφων στα συγκεκριμένα μέσα ως επιπρόσθετη αιτία διαφοράς προβολής των ειδήσεων. Η προβολή δηλαδή ειδήσεων με επίκεντρο μια προσφυγική μετακίνηση εξαιτίας ενός κυκλώνα για παράδειγμα σε κάποιο νησί του Ειρηνικού Ωκεανού μπορεί εύκολα να θεωρηθεί είδηση σημαντική για να προβληθεί στα μέσα εάν το κανάλι έχει πολυπολιτισμικό προσωπικό.
Έχοντας ήδη πλατειάσει αρκετά πάνω στο θέμα, θα ήταν ωφέλιμο εάν τα δίκτυα παγκόσμιας ενημέρωσης παραμέριζαν λεζάντες και περιγραφές γεμάτες στόμφο και τις αντικαθιστούσαν με συνεντεύξεις προσφύγων έτσι ώστε οι πολίτες ανά τον κόσμο να μην τους αντιμετωπίζουν ως έναν ακόμη αριθμό ή ως ανθρώπους ενός άλλου κόσμου, αλλά αντιθέτως να ενδιαφέρονται πραγματικά να συνδράμουν στην ορθή και αξιοπρεπή προσωρινή αποκατάσταση των προσφύγων και των περιοχών τους ή αν τυχόν το τελευταίο δεν είναι δυνατόν να συμβεί, στην μόνιμη εγκατάσταση τους σε μέρη του κόσμου όπου πλέον δεν θα κινδυνεύουν.
Γεννημένη και μεγαλωμένη το 1999 σε μια ανατολική γειτονιά της Θεσσαλονίκης, ζει το όνειρο της σπουδάζοντας το πάθος της, Δημοσιογραφία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο της γενέτειράς της. Έχοντας ως μητρική γλώσσα την ελληνική, γνωρίζοντας αγγλικά και μαθαίνοντας ρώσικα, ευελπιστεί να μη σταματήσει να μαθαίνει ποτέ. Στα εφηβικά της χρόνια, ασχολήθηκε με τον εθελοντισμό στον κλάδο της υγείας και πρόσφατα εργάστηκε ως εξωτερικός συνεργάτης σε μια από τις πιο γνωστές περιβαλλοντικές οργανώσεις.
