Της Χριστίνας Φλωράκη,
H Αλλάτ υπήρξε θεά της Προ-ισλαμικής Αραβίας που λατρευόταν με μικρές διαφορές στην ονομασία, στη δοξασία και στα χαρακτηριστικά, ανά τόπο, με μεγαλύτερη επιρροή κυρίως βόρια της αραβικής χερσονήσου. Η φύση της συνδέθηκε με πολλές θεότητες των περιοχών της Ανατολής, ενώ δεν έλειψαν και οι συσχετίσεις με αντίστοιχες θεότητες, πολυθεϊστικών θρησκειών της εποχής. Στη Μέκκα εμφανίζεται η μεγαλύτερη επιρροή της Αλλάτ, καθώς υπήρξε η μία από τις τρεις Θεές της πόλης με το όνομά της να επηρεάζει και να συνδέεται ακόμα και τη νέα θρησκεία, αυτή του Ισλάμ.
Ετυμολογία του ονόματος και χαρακτηριστικά της Αλλάτ
Σύμφωνα με την ετυμολογία του ονόματος Αλλάτ, ή και Αλιλάτ, όπως τη συναντάμε συχνά, σημαίνει «Η θεά» και από πολλές πηγές αναφέρεται ως η θηλυκή πλευρά «θεού» Αλλάχ, για αυτό συναντάται και ως γυναίκα του Αλλάχ, ενώ πολλοί την δοξάζουν ως κόρη του Αλλάχ, (στην περιοχή της Μέκκα) μαζί με τις αδερφές της Μανάτ (Manāt ή και Manawat=πεπρωμένο) και Αλλουζά, (al-Uzza=η δυνατή). Μαζί και οι 3 γυναικείες θεότητες συμπληρώνουν ένα θεϊκό τρίπτυχο αρκετά διαδεδομένο σε διαφορετικά πάνθεα περιοχών της Ανατολής. Οι τρεις αδερφές, ήταν γνωστές και ως «Κόρες του Ιλ» στη Νότια Αραβία, θεός αντίστοιχος του βορειοανατολικού Αλλάχ με βάση επιγραφές των Σαβαίων.
Μία δεύτερη εκδοχή του ονόματος της αραβικής θεάς, το οποίο υποστηρίζεται από Άραβες λεξικογράφους, είναι πως το Αλλάτ προέρχεται από το ρήμα Latta, το οποίο σε ακριβή μετάφραση σημαίνει «για να ανακατευτεί», «για να ζυμωθεί σιτάρι». Για αυτό, αρκετοί αναφέρουν πως το σιτάρι συμβόλιζε την γονιμότητα και την ευημερία, χαρακτηριστικά της θεάς, ενώ άλλοι συνδέουν την ονομασία της θεάς με τον «θρύλο του μύλου» (al-latt), ο οποίος θα αναφερθεί προσεχώς.
Με βάση επιγραφές νομάδων στις περιοχές της βόρειας Συρίας και της νότιας Ιορδανίας, η Αλλάτ επικαλούταν για να χαρίσει απομόνωση, έλεος, καθώς και για ευημερία και ευκολία. Οι ταξιδιώτες επίσης, μπορούσαν να ζητήσουν από εκείνη ευνοϊκό καιρό και προστασία. Η θεά παρόλα αυτά γράφεται πως γινόταν πολύ εκδικητική τιμωρώντας αυστηρά, για παράδειγμα με τύφλωση, όποιον έκλεβε λάφυρα από τους ναούς της ή αψηφούσε τις επιγραφές της.
Η Αλλάτ και οι συσχέτισή της με άλλες θεές στην Ανατολή
Στη Νότια Ανατολή η Αλλάτ συνδέθηκε με την λατρεία του ήλιου, ενώ πολλοί μελετητές την συνδέουν με τη φοινικικής προέλευσης θεά Αστάρτη, αλλά και τη βορειοσυριακής προέλευσης θεά Δερκετώ (ή και Αταργάτις). Ωστόσο, σαν τίτλος, το όνομα Αλλάτ συνδέθηκε και με τη θεά των Ισραηλιτών, Ασερά.
Η Αλλάτ–Αθηνά και οι αναφορές του Ηροδότου
Η Αλλάτ δοξάζεται κυρίως ως θεά του πολέμου, της ειρήνης και της ευημερίας και έχει συνδεθεί με πολλές θεές αντίστοιχων χαρακτηριστικών σε πολλές περιοχές της Ανατολής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η θεά Αλλάτ–Αθηνά. Στην περιοχή της Παλμύρας, της Άτρα (πόλη του σημερινού Ιράκ) και στην περιοχή των Νεβαιτέων μεταξύ Ευφράτη και Κόκκινης Θάλασσας, η δοξασία της Αλλάτ–Αθηνάς, ήταν αρκετά διαδεδομένη, δεδομένης της ελληνο-ρωμαϊκής επιρροής και κυριαρχίας της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (επί Αδριανού) στην περιοχή. Χαρακτηριστικά των δύο θεοτήτων διακρίνονται στο άγαλμα της Αλλάτ-Αθηνάς, το οποίο βρέθηκε στον Ναό της Αλλάτ στην Παλμύρα, το οποίο απεικονίζει τη θεά Αλλάτ με το ύφος και τα χαρακτηριστικά της ελληνο-ρωμαϊκής θεάς Αθηνάς/Μινέρβα. Από τον ίδιο ναό, ο οποίος παραμένει ο μοναδικός που έχει σωθεί, σώζεται και το «Λιοντάρι της Αλλάτ», ανάγλυφο το οποίο αρχικά φαίνεται να ήταν εντοιχισμένο εντός των τειχών ναού και απεικονίζει ένα λιοντάρι που στα πόδια του υπάρχει μια γαζέλα. Το λιοντάρι συμβόλιζε το κύρος και τη δύναμη του συζύγου/πατέρα της Αλλάτ, ενώ το μικρότερο ζώο τα τρυφερά χαρακτηριστικά και την θηλυκή υπόσταση της θεάς. Στο αριστερό πόδι του λιονταριού υπήρχε η επιγραφή στα Αραμαϊκά «Η Αλλάτ θα ευλογήσει οποιονδήποτε. δεν θα ρίξει αίμα στο ιερό», δηλώνοντας πως η θεά δεν επιθυμούσε θυσίες αίματος στις δοξασίες της, αλλά και εχθρικές διαθέσεις στο ιερό της.
Ωστόσο, η συσχέτιση της Αλλάτ με μια ελληνο-ρωμαϊκή θεότητα δεν τελειώνει εδώ. Ο Ηρόδοτος θα γράψει για την Αλ(ι)λάτ τον 5ο αιώνα π.Χ. στο έργο του «Ιστορίαι» και θα την αναφέρει ως αντίστοιχη της Αφροδίτης. Συγκεκριμένα, ο Έλληνας ιστορικός γράφει πως «Οι Ασσύριοι αποκαλούν την Αφροδίτη Μύλιττα, ενώ οι Άραβες Αλιλάτ και οι Πέρσες Μίθρα», καθώς επίσης, πως «πιστεύουν σε δύο μόνο θεούς. Την Ουράνια Αφροδίτη που αποκαλούν Αλιτάτ και τον Διόνυσο, τον οποίο αποκαλούν Οροτάλτ».
Η Αλλάτ, το Κοράνι και ο αιρετικός θρύλος
Η θεά Αλλάτ αναφέρεται στο Κοράνι και τη Σούρα 53, μαζί με τις αδερφές της, καθώς ο Προφήτης Μωάμεθ ερωτά τους μαθητές του «Αν έχουν σκεφτεί ποτέ την Αλ’Λατ, την Αλ-Ούζα και την τρίτη θεότητα Αλ΄Μανάτ», ενώ αμέσως μετά αναιρείται η πεποίθηση πως θα μπορούσε ο Θεός/Αλλάχ να έχει ποτέ παιδιά καταργείται, δίνοντας ένα ουσιαστικό τέλος στην δοξασία του πολυθεϊσμού και των «ψεύτικων θεοτήτων» στη Μέκκα. «(21) Έχετε αρσενικά παιδιά και ο Αλλάχ θηλυκά; (22) Η απόδοση αυτή στον Αλλάχ είναι άδικη. (23) Αυτά είναι απλά ονόματα. Ο Αλλάχ δεν σας έδωσε καμιά υπόδειξη για όλα αυτά. Εσείς ακολουθείτε ολισθηρές δοξασίες και τα προσωπικά σας πάθη, παρόλο που ο Αλλάχ σας καθοδήγησε».
Ένας θρύλος που αναφέρεται στη συγκεκριμένη αναφορά του Προφήτη στις τρεις θεές, λέει πως κάποιος δαίμονας άλλαξε τα λόγια του Μωάμεθ και ενώ ρώτησε τον λαό της Μέκκα αν έχουν σκεφτεί τις τρεις θεές, η αμέσως μετά πρόταση ήταν «Αυτές είναι οι εκθειασμένοι κύκνοι, για τις οποίες πρέπει να ελπίζουμε διασταύρωση», δίνοντας έτσι στον λαό να καταλάβει πως ο πολυθεϊσμός στη Μέκκα θα ήταν ανεκτός και σεβαστός, αντίστοιχα με την πεποίθηση πως ο Αλλάχ είναι πατέρας των τριών αυτών θεοτήτων. O θρύλος συνεχίζει, λέγοντας πως ο Αρχάγγελος Γαβριήλ έδειξε αργότερα στον Μωάμεθ πως ο στίχος ήταν δαιμονικός και έτσι αντικαταστάθηκε με τον στίχο 23 που υπάρχει στο Κοράνι επίσημα. Ο συγκεκριμένος θρύλος θεωρείται ψευδής και αιρετικός, ενώ καταδικάζεται από τους Μουσουλμάνους, καθώς κατά αυτούς, το Κοράνι περιέχει τον αυτούσιο λόγο του Αλλάχ και ο Μωάμεθ ουδέποτε ξεγελάστηκε από κάποιον δαίμονα.
Το «Βιβλίο των Ειδώλων» και ο «θρύλος του μύλου»
Μέσα από το μεσαιωνικό «Βιβλίο των Ειδώλων» του Άραβα Hisham Ibn Al-Kalbi, το οποίο μιλά για τις θεότητες της Αραβικής Χερσονήσου, μαθαίνουμε πως η Αλλάτ λατρευόταν ιδιαιτέρως στην πόλη Αλ-Ταίφ, κυρίως από τον αραβικό λαό Μπανού–Θακίφ, ενώ είχε μεγαλύτερη δυναμική απ’ ότι η αδερφή της Αλ-Μανάτ. Το ειδώλιο της ήταν μία κυβική πέτρα την οποία προστάτευαν οι Θακίφ και συγκεκριμένα οι Μπάνου Αττλαμπ, κτίζοντας ναό γύρω από αυτό. Έπειτα, μαθαίνουμε πως ο ναός της Αλλάτ καταστράφηκε από τάγματα του Προφήτη, ενώ ένα τέμενος χτίστηκε πάνω στον πρώην ναό, με το ειδώλιο να βρισκόταν στη θέση, που πλέον υπάρχει ο δεξιός μιναρές.
Θρύλοι υπάρχουν και για την κυβική πέτρα της Αλλάτ, με έναν από αυτούς να λέει πως η πέτρα πριν γίνει ιερή, ήταν η βάση για τον μύλο ενός άντρα που άλεθε δημητριακά για να δώσει σε προσκυνητές. Πολλοί τοποθετούν τον συγκεκριμένο θρύλο στη Μέκκα, στην πόλη Αλ Τα Ιφ, αλλά και στην πόλη Ουκάζ. Όταν αυτός ο άντρας πέθανε, θεοποιήθηκε σε μορφή πέτρας. Ο ιστορικός Michael Cook παρατήρησε ένα παράδοξο στον συγκεκριμένο θρύλο. Αν πράγματι ο συγκεκριμένος άντρας είχε θεοποιηθεί, τότε θα κάναμε λόγο για μια αρσενική θεότητα και όχι για μία θηλυκή, ενώ ο Ο Gerald Hawting πιστεύει ότι οι διάφοροι μύθοι που συνδέουν τη θεότητα al-Lat με αυτόν του al-latt, «ο μύλος», ήταν μια προσπάθεια να συσχετιστεί η Αλλάτ με τη Μέκκα.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Ηροδότου Ιστορίαι, Τόμος Ι κεφάλαιο 131, Τόμος ΙΙΙ κεφάλαιο 8
- Κοράνι, Σούρα 53, Επεξήγηση: http://islamicstudies.info/reference.php?sura=53&verse=19&to=20
- Faris, Nabih Amin Hishām Ibn-Al-Kalbi, The Book of Idols or The Kitāb al-Aṣnām. Princeton: Princeton UP. English translation (1952).
- Teixidor, Javier, The Pantheon of Palmyra, Brill Archive, (1979)
- Hawting, G. R. The Idea of Idolatry and the Emergence of Islam: From Polemic to History, Cambridge University Press, (1999)
- Monaghan, Patricia, Encyclopedia of Goddesses and Heroines, (2014)
- https://www.britannica.com/topic/Arabian-religion/Pre-Islamic-deities#ref68310
