Του Γιάννη Χουλιάρα,
Σε προηγούμενο άρθρο έγινε περιγραφή των γενικότερων στόχων και στρατηγικών της ρωσικής εξωτερικής πολιτικής στην περιοχή των Βαλκανίων. Το παρόν άρθρο, ως δεύτερο μέρος, θα εξετάσει τις σχέσεις της Ρωσίας με τέσσερα βαλκανικά κράτη-μέλη του ΝΑΤΟ και της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.), τη Βουλγαρία, τη Ρουμανία, τη Σλοβενία και την Κροατία, και τη ρωσική επιρροή σε αυτά. Οι περιπτώσεις των κρατών των Δυτικών Βαλκανίων (εκτός Ε.Ε.) θα εξεταστούν σε επόμενο άρθρο.
Η Βουλγαρία διαθέτει στενούς πολιτικούς, οικονομικούς και ιστορικούς/πολιτισμικούς δεσμούς με την Ρωσία, παρά την ένταξή της στο ΝΑΤΟ το 2004 και την Ε.Ε το 2007. Οι δεσμοί μεταξύ Ρωσίας και Βουλγαρίας είναι πολύπλευροι και εκτείνονται στο πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό πεδίο.
Όσον αφορά τις πολιτικές σχέσεις, η Βουλγαρία αποκαλούνταν στο παρελθόν ως η «16η σοβιετική δημοκρατία», λόγω των στενών δεσμών της βουλγαρικής ελίτ με την Μόσχα. Αυτοί οι δεσμοί διατηρήθηκαν στην μετακομμουνιστική περίοδο. Το Βουλγαρικό Σοσιαλιστικό Κόμμα (BSP – μετεξέλιξη του Βουλγαρικού Κομμουνιστικού Κόμματος), που βρίσκεται σήμερα στην αντιπολίτευση, είναι η κύρια φιλορωσική δύναμη στην Βουλγαρία. Το κόμμα έχει ταχθεί στο παρελθόν εναντίον των ευρωπαϊκών κυρώσεων κατά της Ρωσίας. Φιλορωσικές θέσεις έχει επίσης εκφράσει και ο πρόεδρος της χώρας Rumen Radev, εκλεγμένος το 2016 ως υποψήφιος του BSP. Το κυβερνών κόμμα «Πολίτες’ για την Ευρωπαϊκή Ανάπτυξη της Βουλγαρίας» (GERB), του πρωθυπουργού Boyko Borissov (2017-), θεωρείται γενικά φιλοδυτικό, ωστόσο στην σημερινή κυβέρνηση συνεργασίας συμμετέχει, μεταξύ άλλων, και το φιλορωσικό εθνικιστικό κόμμα VMRO, ενώ ο ίδιος ο Borissov διαθέτει θετικές σχέσεις με ρωσικούς παράγοντες.
Πολύ σημαντικοί είναι επίσης, οι οικονομικοί δεσμοί μεταξύ των δύο κρατών. Η Βουλγαρία εξαρτάται σχεδόν εξ ολοκλήρου από την Ρωσία για την κάλυψη των αναγκών της σε φυσικό αέριο. Το 2018, η συνολική κατανάλωση φυσικού αερίου καλύφθηκε σε ποσοστό περίπου 91% από ρωσικές εισαγωγές. Χιλιάδες Ρώσοι υπήκοοι κατέχουν μετοχικό μερίδιο σε επιχειρήσεις (4,652 το 2015), καθώς και ακίνητη περιουσία στην Βουλγαρία, ενώ εκατοντάδες χιλιάδες επισκέπτονται την χώρα ως τουρίστες κάθε χρόνο. Αυτές οι οικονομικές σχέσεις και το πλέγμα των συμφερόντων, αναπόφευκτα δημιουργούν ένα ισχυρό φιλορωσικό λόμπυ στην Σόφια.
Φιλορωσικές τάσεις είναι εμφανείς και στην βουλγαρική κοινωνία, ενισχυόμενες από την κοινή σλαβική καταγωγή και τον ρόλο της Ρωσίας στην ίδρυση του ανεξάρτητου βουλγαρικού κράτους τον 19ο αιώνα. Τα μηνύματα αυτά έχουν σημαντική απήχηση λόγω και της ισχυρής ρωσικής επιρροής στα μέσα ενημέρωσης, τα οποία συνδέονται συχνά με το φιλορωσικό επιχειρηματικό λόμπυ.
Η Ρουμανία, απεναντίας, μπορεί να χαρακτηριστεί ως μια ακριβώς αντίθετη περίπτωση. Ιστορικά, οι σχέσεις ήταν δύσκολες. Πριν και μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Σοβιετική Ένωση προσάρτησε ρουμανικά εδάφη και ίδρυσε σε αυτά το κράτος της Μολδαβίας. Ο διαχωρισμός Ρουμανίας και Μολδαβίας αποτελεί μια κληρονομιά της ρωσικής πολιτικής που συνεχίζει να επιδρά αρνητικά στην στάση της Ρουμανίας έναντι της Ρωσίας. Ο πόλεμος στην Γεωργία (2008) και η προσάρτηση της Κριμαίας (2014), παγίωσαν την ρουμανική αντίληψη για την Ρωσία ως ενός επιθετικού και επεκτατικού κράτους.
Η ιστορική αντίληψη σύμφωνα με την οποία η Ρωσία είναι η κύρια εξωτερική απειλή για την ασφάλεια της Ρουμανίας, έχει ως αποτέλεσμα μια έντονα φιλοδυτική πολιτική. Η ρωσική επιρροή στην χώρα είναι, ως εκ τούτου, περιορισμένη. Δεν υπάρχουν πολιτικά κόμματα που να τηρούν ευνοϊκή στάση έναντι της Ρωσίας. Αντιθέτως, όλοι οι σημαντικοί πολιτικοί παράγοντες συμφωνούν πως η Ρωσία αποτελεί την κυριότερη απειλή για την εθνική ασφάλεια. Η Ρουμανία εντάχθηκε στο ΝΑΤΟ το 2004 και την Ε.Ε το 2007 και αποτελεί σήμερα πιστό σύμμαχο των ΗΠΑ στην Ευρώπη. Στην Ρουμανία είναι εγκατεστημένο μέρος της αμερικανικής αντι-πυραυλικής άμυνας και λειτουργεί αμερικανική αεροπορική βάση. Η χώρα αποτελεί σταθερό υποστηρικτή των ευρωπαϊκών κυρώσεων κατά της Ρωσίας.
Η ρωσική οικονομική παρουσία επίσης, δεν είναι σημαντική. Το μερίδιο της Ρωσίας στις εισαγωγές φυσικού αερίου της Ρουμανίας ανήλθε σε περίπου 20% για το 2018. Η Ρωσία δεν αποτελεί σημαντικό εμπορικό εταίρο για την Ρουμανία. Ορισμένες σημαντικές επενδύσεις που έλαβαν χώρα κατά τις δύο προηγούμενες δεκαετίες, κυρίως στην μεταλλουργία και σε διυλιστήρια πετρελαίου, δεν μεταφράστηκαν σε αξιοσημείωτη πολιτική επιρροή, δεδομένου του έντονα φιλοδυτικού προσανατολισμού της πολιτικής ελίτ.
Στο κοινωνικό επίπεδο, η ρουμανική κοινή γνώμη είναι γενικά αντι-ρωσική και φιλοδυτική. Δεν υπάρχουν επομένως, πολλά περιθώρια για άσκηση επιρροής μέσω ήπιας ισχύος, όπως στην Βουλγαρία. Στην προκειμένη περίπτωση, η ρωσική ρητορική στην σφαίρα των μέσων ενημέρωσης εστιάζει πρωτίστως σε αντι-αμερικανικά και αντι-ευρωπαϊκά μηνύματα. Επιχειρεί να αποδυναμώσει την υποστήριξη προς το ΝΑΤΟ και την Ε.Ε. παρά να προωθήσει μια θετική εικόνα της Ρωσίας.
Οι σχέσεις με την Σλοβενία δεν είναι ιδιαίτερα σημαντικές από στρατηγική άποψη για την Μόσχα. Αυτή η απουσία ιστορικών και σύγχρονων γεωπολιτικών ανταγωνισμών επέτρεψε στα δύο κράτη να εστιάσουν στην ανάπτυξη συνεργασίας στον οικονομικό και πολιτισμικό τομέα, παρά την ένταξη της Σλοβενίας στο ΝΑΤΟ και την Ε.Ε. το 2004. Η Ρωσία δεν αποτελεί σημαντικό εμπορικό εταίρο για την Σλοβενία, ωστόσο ορισμένες μεγάλες σλοβενικές επιχειρήσεις, ιδιαίτερα στον φαρμακευτικό τομέα, σημειώνουν σημαντική δραστηριότητα στην ρωσική αγορά και προωθούν την ανάπτυξη των διμερών σχέσεων. Αντιστρόφως, η ενέργεια είναι ο μοναδικός τομέας στην Σλοβενία με σημαντική ρωσική ανάμειξη. Το ποσοστό του ρωσικού φυσικού αερίου στις συνολικές σλοβενικές εισαγωγές για το 2018, έφτασε περίπου στο 63%. Γενικότερα, οι θετικές σχέσεις των δύο κρατών αντανακλώνται και από το γεγονός πως, παρά την στήριξή της στις κυρώσεις κατά της Ρωσίας, η Σλοβενία τάσσεται υπέρ του διαλόγου Ρωσίας-Ε.Ε.
Τέλος, όσον αφορά την Κροατία, παρά τις προηγούμενες προσπάθειες οικονομικής συνεργασίας, η ένταξη της στο ΝΑΤΟ το 2009 και την Ε.Ε. το 2013, περιόρισαν την προθυμία της για διάλογο με την Ρωσία. Η Κροατία, ούσα πιστός σύμμαχος των ΗΠΑ, συναίνεσε στην κοινή γραμμή της Ε.Ε. για επιβολή κυρώσεων κατά της Ρωσίας το 2014. Οι διμερείς εμπορικές συναλλαγές μειώθηκαν δραστικά έκτοτε, και μέχρι σήμερα η Ρωσία δεν αποτελεί σημαντικό εμπορικό εταίρο.
Ωστόσο, ένα νέο παράθυρο ευκαιρίας για ρωσική διείσδυση άνοιξε στις αρχές του 2017, όταν προέκυψε ο κίνδυνος χρεοκοπίας της κροατικής επιχείρησης τροφίμων και εστίασης Agrokor, της μεγαλύτερης εταιρείας στην νοτιοανατολική Ευρώπη, έχουσα σημαντική παρουσία σε πολλά κράτη της περιοχής. Με κέρδη που ισοδυναμούσαν με περίπου το 15% του κροατικού ΑΕΠ, η κυβέρνηση έσπευσε να διασώσει την επιχείρηση προκειμένου να αποφύγει την οικονομική καταστροφή. Καθώς η Agrokor χρωστούσε περίπου 1,4$ δις. στις ρωσικές τράπεζες Sberbank και Vneshtorgbank, στην συμφωνία αναδιάρθρωσης που συνήφθη το 2018, οι δυο τράπεζες απέκτησαν το 46,7% του μετοχικού μεριδίου.
Ο ρωσικός έλεγχος επί της μεγαλύτερης εταιρείας της Κροατίας είχε σίγουρα επιπτώσεις στις σχέσεις των δύο κρατών. Χαρακτηριστικά, τον Οκτώβριο του 2017, εκμεταλλευόμενη προφανώς την δύσκολη θέση της Κροατίας λόγω της υπόθεσης Agrokor, η Gazprom υπέγραψε νέο δεκαετές συμβόλαιο για παροχή φυσικού αερίου. Το 2018, οι εισαγωγές ρωσικού φυσικού αερίου κάλυψαν περίπου το 72% της συνολικής κροατικής κατανάλωσης. Κυβερνητικοί αξιωματούχοι έχουν έκτοτε εκφράσει σε διάφορες περιστάσεις την προθυμία τους για οικονομική, και όχι μόνο, συνεργασία με την Ρωσία, καταδεικνύοντας την αυξημένη ρωσική επιρροή στην Κροατία τα τελευταία χρόνια.
Καταληκτικά, μπορεί κανείς να συμπεράνει πως οι ιστορικές εμπειρίες και η ύπαρξη ή μη κρίσιμων ρωσικών γεωπολιτικών συμφερόντων, επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό την αντίληψη περί απειλής, την οποία σχηματίζουν τα βαλκανικά κράτη έναντι της Ρωσίας. Το ιδιαίτερο ιστορικό παρελθόν της Βουλγαρίας, και η γεωγραφική θέση της Σλοβενίας, έξω από την άμεση σφαίρα ενδιαφέροντος της Ρωσίας, τις καθιστούν πιο δεκτικές σε συνεργασία με την Μόσχα, απ’ ότι η πολύ εχθρικότερη Ρουμανία. Επιπλέον, η περίπτωση της Κροατίας καταδεικνύει το πως τα οικονομικά μέσα, όταν χρησιμοποιούνται στοχευμένα, μπορούν να ενισχύσουν την ρωσική επιρροή, ακόμη και σε κράτη που έχουν ήδη ενταχθεί πλήρως στους ευρωατλαντικούς θεσμούς.
Προπτυχιακός φοιτητής του τμήματος Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς. Κύρια ερευνητικά ενδιαφέροντα αποτελούν οι διεθνείς σχέσεις και η στρατηγική, με έμφαση σε Μέση Ανατολή, Ρωσία-Ανατολική Ευρώπη και ελληνική εξωτερική πολιτική, η κυβερνοασφάλεια, ζητήματα υπηρεσιών πληροφοριών, η διπλωματική ιστορία και η ιστορία των ιδεών. Κατέχει άριστη γνώση της αγγλικής γλώσσας, ενώ αυτό το διάστημα μαθαίνει και τη ρωσική.
